Negentig moderne theologen in achthonderd pagina's. Dat is de eindstand van De moderne theologen, een prachtige bundel waar Marcel Poorthuis en Wilken Veen jaren aan hebben gewerkt.
In recensies van dit type bundels zie je altijd een paar voorspelbare kritiekpunten: mensen missen een bepaalde theoloog, zijn het niet eens met hoe een van hun helden wordt geanalyseerd, of maken bezwaar tegen de gebruikte categorieën. Dus dat is precies wat ook ik hier zal doen.
Maar eerst lof. De moderne theologen kent een opbouw in twee delen. Het eerste deel werkt met de vertrouwde kerkelijke grenzen: katholieke, protestantse, anglicaanse en orthodoxe theologen. Maar daar houdt het niet op. Ook islamitische en Joodse denkers krijgen hun eigen hoofdstuk. Ook in die religies bedrijft men immers theologie - een besef waar de christelijk-elitaire Nacht van de Theologie nog niet van doordrongen lijkt.
Het tweede deel is thematisch en daarmee nog interessanter dan het eerste. Zwarte theologie, feministische theologie, bevrijdingstheologie, filosofische theologie - alles komt voorbij. Ook Afrikaanse en Aziatische theologie krijgen hun hoofdstuk.
Feminisme
De moderne theologen is min of meer een vervolg op 25 eeuwen theologie, de bundeling die Marcel Poorthuis vijf jaar geleden met Laurens ten Kate samenstelde. Die bundel kreeg van Janneke Stegeman een kritische recensie. Te eurocentrisch, vond ze. Dat boek bleef teveel binnen de gebaande paden.
De nieuwe bundel breekt daar grotendeels mee. De theologie is een explosie van diversiteit en dat komt goed naar voren. Daarmee is dit boek een mooi naslagwerk. En het is een uitstekende introductie in nieuwere theologische stromingen. Elk hoofdstuk heeft een korte inleiding, net als elke theoloog. En van elke denker is een kort tekstfragment opgenomen.
Eindeloos bladerend ga je op zoek naar je favoriet. Dat is in mijn geval een theoloog als Amina Wadud, een islamitische feministe. Zij verhoudt zich tot de moeilijkste verzen uit de Koran, waarin de man boven de vrouw wordt geplaatst.
Auteur Anne Dijk omschrijft treffend Waduds theologische ontwikkeling. Eerst is Wadud op zoek naar 'vrouwvriendelijke interpretaties', apologetisch bijna. Later is haar werk meer abstract en filosofisch. Wadud gooit die moeilijke verzen uit de Koran niet overboord. Ze blijft in de spanning zitten. Dijk kiest uit Waduds werk een prachtige passage over de eenheid van God, waarin Wadud zich laat inspireren door het dialogische denken van de Joodse filosoof Martin Buber.
Doordat Wadud onder de moslims staat, valt extra op hoe wit en westers het hoofdstuk over feministische theologie is. Mary Daly, Elisabeth Schüssler Fiorenza en de onlangs overleden Rosemary Radford Ruether krijgen daarin de plek die ze als founding mothers verdienen. Het witte en weinig intersectionele karakter van veel christelijk feminisme is precies waarom het iemand als Amina Wadud lange tijd moeite kostte zich feminist te noemen.
Onbetamelijk
Het eerste deel van de bundel voelt het meest 'vertrouwd'. Hier tref je grote namen zoals Rowan Williams (anglicaan), Walter Kasper, Hans Küng en Joseph Ratzinger (katholiek), Tim Keller en Stanley Hauerwas (protestant) en Johannis Zizioulas (orthodox). Bij de Joden (Jonathan Sacks) en moslims (Yusuf al-Qaradawi) zijn de eveneens toonaangevende theologen opgenomen. En wie toch een grote naam mist, zoals Karl Rahner of Karl Barth, heeft grote kans die aan te treffen in 25 eeuwen theologie.
‘Genesis’ van Jonathan Sacks: deel 2 van een meesterwerk
Maar het zijn de minder vertrouwde namen die De moderne theologen zo interessant maken. Zo is er Marcella Althaus-Reid, de grondlegger van de indecent theology waardoor ook Janneke Stegeman zich geïnspireerd weet. Ze is een exponent van de queer theologie. En daar hebben we meteen een categorie te pakken die wellicht ten onrechte in deze bundel geen eigen hoofdstuk heeft gekregen. Dat had best gemogen.
Volgens Mariecke van den Berg, die de inleiding over Althaus-Reid schreef, heeft deze theoloog een duidelijk uitgangspunt: 'Alle theologie is seksuele theologie.' Van den Berg bespreekt ook de kritieken op Althaus-Reid. Want is werkelijk alles tot seksualiteit te reduceren? En is haar theologie niet te westers?
'Voor mij schuilt God in de ommekeer, het omdenken'
De inleidingen bij de theologen moeten kort blijven, zo rond een pagina of drie. Dat is een uitdaging voor de tientallen auteurs die hebben bijgedragen. Deze introductietjes zijn het leukst als ze iets meenemen van het debat waarin een theoloog staat.
Palestijnen
Is het tijdperk van de bevrijdingstheologie voorbij? Marcel Poorthuis stelt de vraag in zijn introductie over Gustavo Gutiérrez, een van besproken de Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologen. Alleen een echt antwoord geeft hij niet.
Of eigenlijk pas enkele hoofdstukken later, als het wederom over bevrijdingstheologie gaat. Dit keer staan enkele theologen uit het Midden-Oosten centraal. De Palestijnse bevrijdingstheologie krijgt tweemaal aandacht, met Naim Ateek en Mitri Raheb. 'Israël verschilt niet van de grootmachten uit het verleden', schrijft die laatste in het bijgevoegde tekstfragment. 'De autochtone bevolking van Palestina ten tijde van Jezus zag de militaire checkpoints die Herodes had ingesteld … en had nooit kunnen denken dat Herodes en zijn grootmacht ooit zou verdwijnen.'
Hoe actueel wil je je bevrijdingstheologie hebben? Het Midden-Oosten is meer dan Latijns-Amerika de hedendaagse voedingsgrond voor deze theologie. Maar ook in de islam gebeurt veel. Daarom is het jammer dat een islamitische bevrijdingstheoloog als Farid Esack geen eigen plekje heeft gekregen in deze bundel. Marc Ellis krijgt die plek wel - een Joodse bevrijdingstheoloog die in de Verenigde Staten de toorn van rechtse christenzionisten heeft gewekt. En dat maakt veel goed.
Eindeloos
Zo is De moderne theologen een heerlijk verzamelwerk om in te grasduinen, om vervolgens overal iets van te vinden - en je regelmatig te laten verrassen. Zoals door de kennis van pinkstervoorganger Samuel Lee over Japanse theologie. Of door de kritische blik op het christendom in Afrika bij Mercy Oduyoye. De diversiteit is eindeloos. Er komt dan wel geen einde aan het aantal theologen en de boeken die zij schrijven - en veel lezen mat het lichaam af. Maar het is ook een feest om al die kennis op te zuigen.
