Hazrat Inayat Khan
© Wikimedia CC
Het familieverhaal gaat dat hij één van de eerste allochtonen in de chique straten van Den Haag geweest moet zijn. Mijn grootvader was, naar de foto’s en verhalen te oordelen, een indrukwekkende verschijning. Een waardige, slanke Indiër, in onberispelijk westers maatpak maar tevens met een stralend witte tulband op het hoofd. Het was 1921; oriëntaalse verschijningen waren nog geliefd en werden volop geromantiseerd.
In het kleine, koude en nuchtere Nederland ontmoette mijn grootvader gastvrijheid, bewondering en vriendelijke nieuwsgierigheid waaraan hij zich, in plaats van de Indiase zon, kon verwarmen. Dit moet het gemis aan een ouderlijk thuis en het gebrek aan vanzelfsprekende sociale verbanden gemakkelijker gemaakt hebben. Ook de ontbering van godsdienstige tradities en maatschappelijke verhoudingen in het thuisland moet hierdoor lichter te dragen zijn geweest.
Mijn grootvader en zijn broers waren niet de enigen die wilde zeeën overstaken om naar het Europese vasteland reizen. Moslims zijn altijd een nogal reislustig volkje geweest en al vanaf de ontstaansgeschiedenis van de islam tekent zich dit af.
De hijra is het Arabische woord dat gebruikt wordt voor een reis die het daadwerkelijke begin vormde voor de verspreiding van de islam. Het is de reis die de profeet Mohammed maakte van zijn geboortestad Mekka naar het noordelijk gelegen Medina op het Arabisch schiereiland.
Vandaag de dag wordt hijra gewoonlijk vertaald met emigratie. Maar de oorspronkelijke betekenis gaat dieper en verwoordt ‘afsnijding’ waarin vanzelfsprekende maatschappelijke verbindingen verloren gaan; kortom een ‘ontworteling’.
Vandaag de dag wordt hijra gewoonlijk vertaald met emigratie. Maar de oorspronkelijke betekenis gaat dieper en verwoordt ‘afsnijding’ waarin vanzelfsprekende maatschappelijke verbindingen verloren gaan; kortom een ‘ontworteling’
Nuweira Youskine
In het geval van de profeet Mohammed was het een noodgedwongen keuze. In zijn geboortestad Mekka genoot hij geen bescherming meer. Zijn stamgenoten, de Mekkanen, zagen in hem een onruststoker die spanningen veroorzaakte. Hij stelde het tribale gebrek aan ethiek aan de kaak. Hij riep op tot sociale gerechtigheid en de plicht voor de zwakkeren in de samenleving te zorgen. De bedreiging die hij daarmee vormde voor de rijke elite zette kwaad bloed en zijn profetische boodschap werd beschimpt.
Mohammed emigreerde naar Medina, alwaar hij en zijn volgelingen opgenomen werden. In Medina wist de profeet juist rust en orde tussen ruziënde stammen te bewerkstelligen en de waardering voor hem groeide. Zo kon ook zijn religieuze boodschap steeds meer wortel schieten in de Medinensische gemeenschap.
Hoe belangrijk deze emigratie voor de geschiedenis van de islam is geweest, is ook vandaag de dag nog te zien. Zo begint de islamitische kalender niet bij de geboorte van de profeet Mohammed - zoals de christelijke jaartelling met de geboorte van Jezus begint - maar met het jaar dat Mohammed van Mekka naar Medina emigreerde.
Ook de Koran zelf laat dit zien: bij elk vers staat beschreven of het in Mekka of in Medina is geopenbaard en ook inhoudelijk is er onderscheid. De Mekkaanse verzen handelen voornamelijk over sociale gerechtigheid, het absolute monotheïsme, over Mohammed als boodschapper van God en over het leven na de dood. In de Medinensische verzen komen nog duidelijker zaken aan bod die te maken hebben met het inrichten van een maatschappij: sociale, economische, juridische en politieke kwesties nemen een prominenter plek in.
De profeet Mohammed, die in zijn geboortestad nog enigszins aarzelend zijn boodschap gestalte probeert te geven, wordt in Medina degene die de regels stelt. Tegelijkertijd weet hij de harten te openen voor het goddelijk ideaal.
Met alle stammenruzies, de verbonden die gesloten werden en sociale hervormingen die in deze tijd plaatsvonden, is het eigenlijk nog een wonder te noemen dat Mohammed de tijd en rust vond om de goddelijke inspiratie te ontvangen.
Toch is deze uitdrukkelijk aanwezig – voor de goede koranlezer ligt achter elke praktische regel een goddelijke onderstroom. De lange verzen die gaan over de verdeling van erfenissen bijvoorbeeld, zijn op het eerste gezicht een puur juridische aangelegenheid. Wie verder kijkt, ziet een hang naar rechtvaardigheid; een eerlijke verdeling van de erfenis binnen families. Een einde aan willekeur in deze vroege stammen-maatschappij, waar ook al het recht van de sterkste graaier heerste. Een verlangen naar een orde die ook aan de zwakkeren in de samenleving bescherming bood, waar weduwen en wezen in pre-islamitische tijden vaak het nakijken hadden bij de ervenverdelingen.
Wie ervan uit gaat dat God barmhartig en rechtvaardig is, en dat doet de islam, getuige het feit dat elk koranvers Hem aanroept als de Barmhartige, kan hierin iets van de Goddelijke rechtvaardigheid proeven.
Tegelijkertijd is er, naast goddelijke eigenschappen als liefde en barmhartigheid die doorklinken in praktische regels, ook een spirituele kant aan de boodschap van de islam. De eerder genoemde emigratie, de hijra, is door het soefisme, de mystieke interpretatie van de islam, aangegrepen als metafoor. Hierbij wordt de reis van Mohammed het symbool van de reis die elk mens zelf ook te maken heeft.
De weg tussen Mekka en Medina die de profeet zo moeizaam aflegde, wordt het pad van de individuele reiziger, van elk mens die op zoek is naar de uiteindelijke Waarheid. Ieder mens, zo redeneren zij, heeft iets van het goddelijke in zich, namelijk de ziel. Die ziel wil niets liever dan weer verenigd worden met wat zowel haar oorsprong als haar uiteindelijke bestemming is – God. Het is aan de mens om zich van dit goddelijke in zichzelf bewust te worden en op deze manier hier, in dit aardse leven, iets van die perfectie te ervaren.
Zo wordt de hijra het prototype van het mystieke pad dat de ware gelovige kan bewandelen. Hoe dit pad eruit ziet en op welke manier het belopen dient te worden, hangt af van de mystieke orde die wordt aangehangen.
De vele soefi-orden, die over de hele islamitische wereld te vinden zijn, variëren in hoge mate. Van zeer orthodoxe groeperingen voor wie de eerste schreden op het pad bestaan uit het nauwgezet navolgen van alle details die de islamitische wetten voorschrijven, tot ordes die met opgewekte muziek en dans, vermengd met fysieke en mentale oefeningen, hun doel proberen te bereiken.
Wat alle orden gemeen hebben, is het feit dat zij moeten zien te balanceren tussen het wereldlijke leven en de gerichtheid op het hemelse. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het hindoeïsme, waar de ascese in hoog aanzien staat. Want na vervulling van de wereldlijke plichten werd het voor oudere hindoes als een bijzonder eerbiedwaardige aangelegenheid gezien wanneer zij zich terugtrokken om de wereld te verzaken.
Maar het wegsnijden van alle wereldlijke banden om bovenop een bergtop of diep in de bossen tot hogere inzichten te komen, wordt binnen de islam sterk afgekeurd. De islam redeneert dat we niet hier op aarde zijn gekomen om ons dan vervolgens van aardse zaken af te keren – het is een noodzakelijke stap in de menselijke ontwikkeling. Ook de mystieke moslim zal daarom zijn evenwicht moeten zien te vinden tussen het jachtige dagelijks leven en de spiritualiteit.
Zoals gezegd was het Nederland waar mijn grootvader zich lang geleden vestigde, een land waarin hij hartelijkheid en openheid ontmoette. Het feit dat hij niet alleen was, maar met zijn broers herinneringen, tradities en godsdienst kon delen, heeft zeker bijgedragen aan zijn wortel schieten in Nederland. De migrant neemt nu eenmaal een keur aan talen, regels en gewoonten mee die op hun beurt weer aan de volgende generatie worden doorgegeven. Dat cultuurpakket biedt kleur, onderlinge verbondenheid en vooral identiteit aan haar leden.
Een beroemd koranvers luidt:
O mensheid, Wij hebben jullie allen geschapen vanuit een man en een vrouw en Wij hebben jullie in stammen en naties verdeeld, opdat jullie elkaar leren kennen. (Koran, 78:8)
In een begeleidend korancommentaar wordt dit uitgelegd: juist het feit dat de mensheid verdeeld is in zoveel verschillende schakeringen, biedt bij uitstek de kans om te leren meer van de wereld te begrijpen en te waarderen. De uiteindelijke waarde zit erin dat, boven alle uiterlijke verschillen uit, de essentie de eenheid tussen de mensen is. Vanuit deze gedachte worden dan ook alle raciale, nationalistische of tribale vooroordelen uitgesloten.
Een uitspraak van de profeet Mohammed voegt hieraan toe:
Waarlijk, God heeft jullie bevrijd van de arrogantie van de onwetende heidenen, die zich op de borst klopten vanwege hun voorouderlijke glorietijden. De mens is slechts een Godvruchtige gelovige of een ongelukkige zondaar. Alle mensen zijn kinderen van Adam, en Adam is uit stof geschapen. - profeet Mohammed (Sunan al-Tirmidhi 3955)
Wie spreekt over ‘de’ moslimmigrant, verliest natuurlijk helemaal de grote culturele heterogeniteit binnen de islamitische gemeenschap uit het oog. Er is nogal wat verschil tussen een soefi of een salafist, een Aziatische of een Arabische moslim. Wellicht is de Koran als heilig boek wel het enige ijkpunt dat de vele islamitische stromingen verbindt.
Tegenwoordig zien we niet alleen meer bij 'de moslim', maar evenzeer bij andere gemeenschappen, dezelfde mechanismes optreden. De ooit zo vruchtbare grond in Nederland is verhard en verdroogd.
Of het nu moslims, Black Lives Matter, vluchtelingen of anderen die hun plek opeisen betreft, reacties op hun emancipatie kunnen variëren van onbegrip tot haat, en alles ertussen in. Godsdienst moet achter de voordeur weggemoffeld worden, koloniale geschiedenis heeft geen consequenties voor de moderne samenleving en de grenzen moeten dicht.
'De Ander' verwordt tot een wezensvreemde entiteit. Maar daar waar de grond verdroogd is en er geen ruimte meer is voor vers water, geen plaats voor frisse lucht, kunnen wortels ook niet groeien.
Was er meer openheid, dan had misschien die diepere laag aangeboord kunnen worden waar ook de Koran over spreekt: de verschillen tussen mensen gebruiken om meer te leren en tegelijkertijd te zien dat we allemaal verbonden zijn in ons mens-zijn'.
Nuweira Youskine is journaliste, islamologe en moeder. Haar oudoom is Hazrat Inayat Khan. Ze zal voor Volzin onderzoek doen naar de relatie tussen religie en opvoeding.
