De terugblikken vanuit de Tweede Golf op de Eerste. De eindeloze herhalingen van de beelden uit het voorjaar toen de crisis toesloeg en het virus zijn weg zocht. De rouwstoeten met corona-overledenen begeleid door klappend publiek op stoepranden. De drone die door een lege kerk in Uden vloog en een eenzame uitvaarleider in beeld bracht. Lege kerk, huis des doods, dacht ik, ik kon er niet meer tegen.
Overal toont zich de dood, overal dreigt het verval en overal dreigt de gemakzucht van de eeuwigdurende herhaling. De dood bindt ons, het lot ook, en soms vrees ik dat er daarnaast niets meer is. Misschien ons chagrijn? Ik zocht dus naar hoop. En dan niet de hoop van dominee Gremdaat, die direct na Rutte bij M, de show mocht afronden op de hem bekende wijze en ons de prachtige boodschap bracht: 'Alles gaat dicht maar wij gaan open!' Prachtig, maar ik had geen behoefte aan de hoop als parodie.
Ik wilde een Obama of Martin Luther King. Iets met “I have a dream” en dan een rij visies en visioenen. Het kwam niet. Misschien zijn we in Nederland te weinig retorisch onderlegd, polderen we vooral in onze polders, spitten en gooien we met klei en verwaarlozen we onze vergezichten. Want die zijn er wel, toch? Hoe dan ook: het werd zoeken naar hoop. Die kwam er op drie onverwachte momenten.
Waarom bleef je niet voor mij
In de documentaire Waarom bleef je niet voor mij, werd ik meegenomen in de vragen van kinderen die hun vader door zelfdoding hebben verloren. Geen lichte kost, portretten van jong ontwrichte levens, maar fijnzinnig gemaakt door Milou Gevers die met de docu afstudeerde aan de Filmacademie. Zij verloor zelf haar moeder door suïcide en werd de bescheiden gesprekspartner van jonge lotgenoten.
Haar eigen vragen en ervaringen verbeeldde ze in een mooie animatie die de ruggengraat van haar verhaal vormde. Het gaf ruimte, licht en lucht aan levensvragen en twijfels die door je ziel snijden. Was ik niet de moeite waard om te blijven leven? Heb ik als kind gefaald? Kan het mij het later ook overkomen? Te grote vragen voor te jonge levens. Soms ook te grote antwoorden wanneer de daad werd begrepen. Het verdriet en gemis werd zichtbaar, maar het eindigde met de kracht om te volharden. Ook dat werd prachtig verbeeld. Niet ingezoomd op het leed, maar een registratie van de kracht van leven, van kwetsbaarheid en weerbaarheid. De documentaire werd door de VPRO gehonoreerd als beste documentaire van 2020. Meer dan terecht.
Conrad Berghoef
Het tweede moment was een uiterst kort moment, één minuut en vijf seconden lang. Het was een Teams-filmpje van docent Conrad Berghoef die zijn klas online lesgaf. De camera’s van alle leerlingen bleken uit te staan. Ziet u ons? vroeg één van de leerlingen. Ik zie niemand antwoordde de docent vermoeid. Daarna gingen de camera’s aan. Eén voor één verschenen de leerlingen en brachten teksten in beeld waarin ze Conrad bedankten voor de lessen tot dusver. Halve liefdesverklaringen.
Het filmpje verscheen in alle commerciële en publieke nieuwsrubrieken. Menig rubriek kortte het filmpje in. Maar kijk vooral eens terug. En zie wat de stilte in het filmpje doet. Het moment dat de ontroering de ergernis verdrijft. En er geen woorden zijn. Het is de stilte in zijn meest betekenisvolle vorm, het moment van verandering. Drie keer heb ik het gezien. Drie keer kwamen tranen. Zo eenvoudig kan het dus. Pak een papier, pak een stift, schrijf, en het is er zo maar: hoop.
Even tot hier
Het derde moment kwam tijdens de voorlopig laatste uitzending van Even tot hier. Niels van der Laan en Jeroen Woe wentelden zich in de lof die Albert Verlinde in een ander programma hen toedichtte. Hij promootte hen als de nieuwe Oudejaarsavondcabaretiers. Plotseling nam Youp van ’t Hek de plaats van Jeroen Woe in.
Ik keek met verbazing. Daar stond een oude man, daar stond een man van voorbij in een decor dat hem vreemd was. Pisbelg! riep hij naar de Vlaamse pianist Miguel Wiels. En ook dit gaat voorbij dacht ik: dit goedkope en makkelijke schelden. Natuurlijk, schelden kan een goede functie hebben, het kan openbreken wat niet gezegd wil worden, ontmaskeren wat verborgen wil blijven, aan het licht brengen wat niet gezien wil worden. Het kan taboes doorbreken, het kan zelfs bevrijden.
Maar het kan ook een cultuur worden die eindeloos wordt gekoesterd, de onderstreping van het lef dat je jezelf toe-eigent. Dat is het bij Youp geworden, ondanks of misschien wel dankzij zijn grote staat van dienst. Dit gaat voorbij dacht ik, gelukkig. En er zijn prima vervangers, betere, meer originele. Dat vervulde mij met hoop.
Gevangen raken
Ik ontdekte dat er twee cirkels zijn waarin wij gevangen kunnen raken. De eerste is de cirkel van het leed, van de omarming van het lot en van de koestering van dood en verlies. De tweede cirkel is die van het grote ego, van ik-zeg-wat-ik-denk, van de mens die slechts zijn narcistische zelf kent als de maat der dingen.
Beide cirkels gingen kapot deze week. Met dank aan Milou Gevers, de leerlingen van Conrad Berghoef, Niels van der Laan en Jeroen Woe. Ik ga hoopvol het nieuwe jaar in.
