'Sta stil, voel, denk na en reik je armen eens uit naar het onbereikbare'

"Mensen die voor mijn schilderijen in huilen uitbarsten", vertelde Mark Rothko in een interview in 1956, "hebben dezelfde religieuze ervaring die ik had toen ik ze schilderde." Veel meer dan in artistieke vernieuwing was de kunstenaar geïnteresseerd in het overbrengen van de diepste menselijke gevoelens. Hij poogde daarnaast de ervaring van het 'onzegbare' of datgene wat onze rationele vermogens overstijgt te schilderen, omdat zich juist daar de wezenlijke essentie van het mens-zijn zou verschuilen. Zijn schilderijen roepen voor mij wel eens de vraag op of kunst en religie niet meer verwantschap kennen dan tegenwoordig vaak wordt aangenomen.

Ik herinner me nog goed de eerste keer dat ik het werk van Mark Rothko zag, eind jaren tachtig in een museum in Keulen. Er waren maar weinig mensen op de tentoonstelling, want Rothko's faam was nog niet internationaal gevestigd. De stilte en rust in het museum versterkten de ontroerende en overrompelende ervaring van zijn werk. Er ging zo'n grote, emotionele zeggingskracht van de schilderijen uit, dat ik mij amper van de doeken wist los te maken. Hoewel ik daarna nog veel exposities heb bezocht, staat het bezoek aan deze tentoonstelling als de daadwerkelijke initiatie in de wereld van de kunst in mijn geheugen gegrift.

Waarom fascineerden deze schilderijen mij zo? Rothko's verticaal gestapelde kleurvlakken leken vooral op uiterst aandachtige en behoedzame wijze de verhouding tot elkaar te willen aftasten. Oranje op blauw, geel op wit, zwart op rood, steeds opnieuw verkenden de schilderijen de verhouding tussen het bovenste en onderste vlak, van elkaar gescheiden door een wazige achtergrondkleur, die hen echter ook met elkaar verbond. De vlakken, hoe verschillend van licht en kleur ook, vormden de twee gezichten van eenzelfde samenhang, die de schilder voor ons in kaart probeerde te brengen. Een samenhang die de verbondenheid van boven en beneden, van leven en dood, van zegbaar en onzegbaar op een nieuwe, bezielde wijze wilde tonen.

Het opmerkelijke van Rothko's schilderijen is dat ze mijn blik en aandacht weten op te eisen, zonder ook maar een moment behaagziek te zijn. Er gaat een vreemde superioriteit van hen uit, alsof datgene wat de schilderijen tonen of waarnaar ze verwijzen zo oneindig veel groter is dan ik zelf en ze daarom 'gezag' uitoefenen. Tijdens mijn eerste kennismaking met zijn werk, nu al zoveel jaar geleden, was het soms net alsof ik niet langer zelf kon beslissen er vluchtig aan voorbij te lopen, maar gedwongen werd er langdurig voor stil te blijven staan. Er ging een moreel gebod van hen uit: sta stil, voel, denk na en reik je armen eens uit naar het onbereikbare. Het wonderlijke en misschien ook mystieke was dat juist in dat 'reiken' over mijzelf heen, ik niet alleen mijzelf als 'ander', maar ook de anderen en dus de wereld hervond. Ik voelde mij minder eenzaam dan daarvoor.

Ik vermoed dat het zowel deze enscenering van wat ons 'oneindig' overstijgt als deze morele aansporing is, die we als een verwantschap tussen kunst en religie kunnen aanmerken, mits deze uiteraard vrij van dogmatiek, clichés en vooringenomen posities zijn. Rothko wilde in zijn werk uitersten met elkaar verbinden, licht en donker, boven en beneden, zegbaar en onzegbaar, extase en pijn. Religie komt van het latijnse woord 'religare' en betekent ook verbinden. Ik vermoed dat de tijd rijp is om de onderlinge verbanden tussen artistieke en religieuze werken en praktijken opnieuw te verkennen, ware het alleen maar omdat zij ons beiden aansporen de dieper gelegen verbanden tussen ons zelf en de wereld, tussen zegbaar en onzegbaar én tussen wat is en wat kan zijn, beter te onderzoeken.

Volzin

Joke Hermsen

13 mei 2021

Doe mee met de interactieve online boekenclub met Joke Hermsen op 27 mei a.s.