In mijn vriendenkring hoor ik steeds meer mensen praten over meditatie. Over de rust en het inzicht die het mediteren ze brengt. Op zich is dat natuurlijk niets nieuws - meditatie en mindfulness zijn tenslotte al jaren populair, zij het vooral als een soort ontspanningsoefening of medicijn tegen stress. Steeds vaker praten zij over meditatie in relatie tot veel wezenlijkere dingen – bijna op het spirituele af. Waar komen je gedachten vandaan? Wie ben ‘ik’? Waar zit dat gevoel, ‘ik’? Zijn de dingen waar ik me druk om maak dat echt wel waard? Wat doet er echt toe in het leven? Vragen waarop hun antwoorden veranderen door meditatie.
Eigenlijk is dat verbazingwekkend: dat niet nadenken en argumenteren, maar stilzitten en op je ademhaling letten de manier waarop je over die vragen nadenkt kan veranderen. Dat staat haaks op geïdealiseerde ideeën over de macht van de rede en het denken. Het denken blijkt geen puur instrument van harde logica dat toevallig in je lichaam woont, maar wordt al ingrijpend beïnvloed door aandacht te vestigen op de meest basale lichamelijke actie die er is: ademhalen. Adem blaast frisse lucht door je gedachten. Voor mijn vrienden gaat dit alles ver voorbij ontspanning of het managen van stress. Hun kijk op het leven verandert erdoor. Zij beoefenen dus geen ontspanningsmeditatie, maar een existentiële meditatie, een praktijk die terug te voeren is op bewegingen uit de Indiase ijzertijd, zoals het boeddhisme en jaïnisme.
Eigenlijk is dat verbazingwekkend: dat niet nadenken en argumenteren, maar stilzitten en op je ademhaling letten de manier waarop je over die vragen nadenkt kan veranderen
marius koelink
Nogmaals: dat is op z’n zachtst gezegd opmerkelijk. Leven we niet in een seculariserende samenleving, waarin religie langzaam maar zeker de achtergrond in glijdt? Nee, weten wetenschappers al enkele decennia. Secularisering zet niet door (denk bijvoorbeeld alleen al aan Amerika) en wordt op veel plekken actief tegengewerkt (door gewone gelovigen maar ook door fundamentalistische groepen). Desondanks is Nederland een van de meest seculiere landen ter wereld, dus waarom steken deze contemplatieve tradities hier zo de kop op? Wat we zien in de populariteit van meditatie is een soort zingevingsvacuüm. De concrete zingeving van religieuze kaders is sinds de jaren ‘60 onaannemelijk geworden voor jongeren. Maar blijkbaar ontstaat er dan toch een gemis - een gat dat de samenleving ogenschijnlijk niet kan opvullen.
Waarom niet? Zingeving in de seculiere samenleving wordt vaak gelijkgetrokken met professioneel of financieel succes: dat is wat het leven de moeite waard maakt, dat is waar je naar moet streven. Voor millennials werkt dit blijkbaar niet. Dit zou je, met een positieve insteek, aan een soort edelheid van geest kunnen wijten, maar waarschijnlijker lijkt het dat professioneel of financieel succes voor millennials luchtkastelen zijn. Ze gaan gebukt onder schulden, betalen een peperdure huur van onzekere nul-urencontracten, kijken rechtstreeks in de loop van catastrofale ecologische instortingen, worden gekweld door rap oplopende aantallen depressies en ‘deaths of despair’ en een steeds wijder gapende welvaartskloof tussen millennials en oudere generaties. Om letterlijk insult bij injury te voegen worden ze weggehoond als een aanstellerige generatie wier problemen te wijten zijn aan het aanschaffen van teveel avocado’s.
Professioneel en financieel succes trekken het niet als zingevingskader voor jongeren. En dus moet iets anders dit vacuüm vullen
marius koelink
Kortom, professioneel en financieel succes trekken het niet als zingevingskader voor jongeren. En dus moet iets anders dit vacuüm vullen. Allerlei dingen kunnen erin springen; van activisme tot astrologie tot complottheorieën. Voor mijn vrienden vervult meditatie die rol. Dit lijkt me een gezonde respons en is misschien zelfs radicaal te noemen. Terwijl elke reclame je toeschreeuwt dat bezit gelukkig maakt en dat je daar constant naar moet streven, voeren individuele jongeren dagelijks de radicale verzetsactie uit om voor een vaste tijd helemaal niets te doen. Om zelfs structureel het hele idee van ‘streven’ aan de kaak te stellen. Tenslotte is meditatie één van die dingen, net als zingen of je PIN-code herinneren, die alleen lukken als je het niet te hard probeert.
Door mediteren ontleren ze het om zichzelf te pushen, om gestresst te zijn. Ze scheppen ademruimte met hun ademhaling. Elke dag bestormen ze de bolwerken van het doorgedraaide kapitalisme door zichzelf te trainen rust en geluk te vinden. Niet in geld, niet in succes, niet in nieuwe hebbedingetjes, maar in simpelweg stilzitten en opletten. Het enige risico is dat ze ook écht gelukkig worden, en vergeten boos te zijn over alles wat anders moet.
Marius Koelink is religiewetenschapper, tekstschrijver en illustrator en woont in Utrecht.
