Het schilderij de Annunciatie van de Amerikaanse kunstenaar Henry Ossawa Tanner bevindt zich op het randje van de kitsch. Toch is Eric Corsius zeer gesteld op dit schilderij, zo biecht hij op. Het werk beeldt ons verlangen naar licht uit. Het past uitstekend bij de Advent, de aanloop naar Kerst, een tijd waarin kunst en kitsch sowieso een bondje lijken te sluiten. Advent zegt: het leven is een avontuur; verlaat je kleine, veilige wereldje in het donker en ga op weg naar de open ruimte van het Licht.
Door Eric Corsius
Soms betrappen wij ons op een niet overheersende, maar ons ideale zelfbeeld toch verstorende slechte eigenschap of voorkeur. De fijnproever moet met tegenzin toegeven dat hij af en toe graag een puntzak met friet koopt, om die vervolgens met opgestoken kraag en diep over zijn hoofd getrokken hoed in een donker steegje te gaan verorberen. De evenwichtige levenskunstenaar stelt ongaarne vast dat hij geregeld, na afloop van een culturele avond of een lezing over Aristoteles, een borrel te veel drinkt, op de bank ligt te zappen en te laat naar bed gaat.
Juist omdat wij vinden dat dit soort neigingen niet ‘bij ons horen’, spreken we er zo gedistantieerd over. We bezigen – zoals ik hierboven – bijvoorbeeld de uitdrukking ‘zichzelf erop betrappen’. Alsof het eigenlijk niet onszelf betreft en alsof het ons ook maar overkomt. Dergelijke zegswijzen zijn ietwat verontschuldigend en bagatelliserend. Ze nemen de criticus (ook en vooral die in onszelf) de wind uit te zeilen.
Onze woordenschat is sedert kort een nieuwe variant van deze retoriek rijk. Als een fijnbesnaard persoon moet toegeven dat hij helemaal weg is van een gemakzuchtige popsong of een sentimentele film, wordt dit als een ‘guilty pleasure’ gekwalificeerd. Met een knipoog biecht de schrijver, professor of bestuurder bij Matthijs van Nieuwkerk of Jeroen Pauw op, dat hij houdt van Eddy Christiani of Barbara Streisand. Men maakt van het etaleren van deze heimelijke genoegens zelfs een vaste rubriek in tv-programma’s – geheel overeenkomstig onze met-je-billen-bloot-cultuur.
Lichtgestalte
Op muzikaal gebied heb ook ik mijn ‘guilty pleasures’. In mijn columns doe ik me graag fijnbesnaard voor. U zou echter een ander beeld van mij krijgen als u onverhoopt mijn MP3-speler in handen zou krijgen. Behalve muzikale ‘foute voorkeuren’ bega ik ook zonden als het gaat om beeldende kunst. Zo getuigt het waarschijnlijk van een ouderwetse smaak als ik mijn bewondering opbiecht voor de Annunciatie (1898) van de Amerikaanse kunstenaar Henry Ossawa Tanner (1859-1937).
Deze realistische, romantische kunstenaar leek achter te lopen ten opzichte van de vele, vooral Europese voorhoedes in zijn tijd. Het schilderij in kwestie bijvoorbeeld getuigt met zijn uitgekiende palet en compositie van raffinesse. Het tafereel als zodanig daarentegen grenst aan de kitsch. De Mariafiguur – een even knappe als bedeesde jongedame - is een toonbeeld van correctheid. De vormgeving van de lichtgestalte lijkt te zijn overgenomen uit een sciencefictionserie met een laag budget. Een zwaktebod, kortom.
Afgezien van dit alles is het werk echter een liefdesbetoon aan het licht, onze grootste vriend in de donkere tijden van het jaar en van ons leven. Het past uitstekend in de adventsperiode, die tijd waarin kunst, kitsch en commercie het contract tussen kou en duisternis enerzijds en warmte en licht anderzijds volop uitspelen. Als we de linkerkant van het schilderij zouden bedekken en de titel niet zouden kennen, zou het een herkenbare weergave zijn van het algemene menselijke verlangen naar licht – waarbij dit licht symbool staat voor het Goede tout court.
Vrees
Dit is overigens een dubbelzinnig verlangen, een hunkering die gepaard gaat met de vrees om te worden overweldigd door datgene waarnaar we verlangen. We reageren op ons eigen verlangen naar het Licht met de schrikachtige neiging om ons in de veilige schulp terug te trekken. Van die vrees en die neiging getuigen de gevouwen handen en de gesloten lichaamshouding van de vrouw op Tanners schilderij. Deze ambivalentie is gelegen in het Licht zelf. Het Licht is enerzijds een bron van troost en geborgenheid. Tevens biedt het echter zicht op een ruimte die ons leven groter en uitdagender maakt – en die daardoor ook wat beangstigend is.
Avontuur
Zo staan wij mensen telkens tussen hoop en vrees, als zijde en keerzijde van dezelfde medaille. Zo zijn we enerzijds vrienden van het Licht, die stedehouder van de Stad Gods – om het met Oosterhuis te zeggen - en anderzijds ergens diep in ons hart ook nog handlangers van de duisternis, dat wil zeggen van die kleine, beschutte en voorspelbare wereld waar we vandaan komen. Advent gaat over het avontuur om die kleine wereld te verlaten.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
