“Een fascinerend boek en een fascinerende schrijfster, maar soms wilde ik het boek weggooien”, zegt historica Anna Timmerman (1972), algemeen directeur van vredesbeweging PAX over haar favoriete boek ‘Een man’. Het boek is van de roekeloze Italiaanse oorlogscorrespondente Oriana Fallaci die zich een atheïstische christen noemde, niet gelovig, maar verbonden aan de christelijke identiteit van Europa. Zij interviewde in de hele wereld machthebbers, van Jasser Arafat en Golda Meir tot Kadafi, Indira Gandhi, Khomeini, Deng Xiao Ping en de Amerikaanse oud-minister van Buitenlandse Zaken Henri Kissinger toe die toegaf dat de Vietnamoorlog nutteloos was.
Door Cees Veltman
“Ik heb het boek jaren geleden gelezen tijdens de politieke omwenteling in Indonesië. Soeharto verdreef Soekarno. Alles wat er toen daar gebeurde, herkende ik van wat er gebeurde in Griekenland en wat het boek beschrijft. Ondanks de revolutie blijven de behoudende krachten en de mensen achter de schermen de touwtjes in handen houden. Je komt niet gemakkelijk van ze af.
Mensen kunnen dictators wegwerken, maar daarna is de opbouw van een democratie veel moeilijker. Daarvoor heb je democratische instellingen nodig, een rechtstaat, goed onderwijs en een vrije pers. Als dat allemaal jarenlang kapot is gemaakt en de mensen hebben afgeleerd vrij te denken, kritisch te zijn op de macht en zelf informatie tot zich te nemen, kost het veel tijd en geduld om een democratie op te bouwen en corruptie uit te bannen. We zagen tijdens de Arabische Lente in 2011 en nu in Colombia, Soedan, Irak, Syrië en Wit-Rusland. Algemeen wordt aangenomen dat een volksopstand wel tot een democratie zal leiden, maar zo eenvoudig werkt het niet.
Elke keer dat ik het boek las, kreeg ik het gevoel dat zo’n beetje alles wat er te zeggen valt over liefde, macht en doorzettingsvermogen erin staat. Alles wat ik interessant vind aan het mens-zijn en aan menselijkheid. Het gaat in het boek van de grootste opoffering naar het grootste sadisme, het komt allemaal aan bod. Het verlangen om vrij te zijn en het verlangen om te verbinden. Al die zaken beschrijft zij prachtig. Fallaci laat zien hoeveel kracht mensen kunnen opbrengen als ze een ideaal hebben waarin ze geloven, al zullen de meesten van ons niet zo ver gaan als de hoofdpersoon van het boek.
Grenzen overschrijden
Hoofdpersoon is de Griekse vrijheidsstrijder Alekos Panagoulis die zich verzet tegen het wrede kolonelsregime. Fallaci heeft een innige relatie met hem, al kan ze niet met hem samenleven, en weet zo precies wat er is gebeurd. De eerste ruim 150 bladzijden gaan over de martelingen die Alekos heeft ondergaan in de gevangenis. Ik had nog nooit meegemaakt dat een schrijfster het aandurft zoveel bladzijdenlang martelingen te beschrijven. Ik heb het met pijn in mijn buik gelezen en wilde het boek alleen maar weggooien, maar ik heb het toch allemaal gelezen. Fascinerend is haar bijzondere beschrijving van de relatie tussen de dader en de gemartelde. Die is heel ingewikkeld, lees het maar na.
In essentie is de mens tot veel goeds in staat, maar die andere kant vind ik zelf nog veel interessanter. Je leest hoeveel pijn de ene mens de andere kan aandoen. We nemen vaak aan dat mensen geweldsgrenzen niet zullen overschrijden, maar de praktijk wijst anders uit. Het is goed om ons daarvan bewust te zijn en daar rekening mee te houden. De meest kwetsbaren verdienen altijd bescherming.
Ons mensbeeld is soms iets te positief. Het lijkt gemakkelijk iemand als slecht mens aan te wijzen en te denken dat diegene heel anders is dan wij, maar in wezen zijn alle mensen hetzelfde. Iedereen kan onder bepaalde omstandigheden in een rol terecht komen waarin je over grenzen heen gaat die je zelf dacht nooit over te gaan. Wat daarachter zit, weet ik niet, ik stel het vast. De vraag is eerder waarom we vaak doen alsof het niet zo is.
Het boek beschrijft gruwelen, maar het is ook een mooi liefdesverhaal van Oriana en Alekos. De enorme passie van die mensen voor hun werk en hun land en de onmogelijkheid om daar hun liefde vorm te geven en het verdriet als hij overlijdt onder verdachte omstandigheden (een fatale aanrijding in een parkeergarage, red.), wordt heel knap beschreven.
Sterke vrouw
Fallaci is een fascinerende persoon. Zij is een heel sterke vrouw die zich gepassioneerd verzet tegen onrecht. Zij wil laten zien wat er echt gebeurt in de wereld. Dat spreekt me erg aan. Haar laatste boek waarin zij afgeeft op de islam, niet. Het is niet zinvol om aanhangers van een godsdienst over een kam te scheren. Het gaat er altijd om wat mensen met hun geloof doen. Dat de ene religie gewelddadiger zou zijn dan de andere, geloof ik niet.
Ik ben door het boek niet anders gaan denken over de mens. Dat mensen tot veel goeds en tot veel kwaads in staat zijn, wist ik al wel, bijvoorbeeld uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Ik heb in mijn eerdere werk veel gehoord van verzetsmensen en vervolgden uit die oorlog. Ik heb gehoord hoe moeilijk zij het hadden. Daar komt mijn belangstelling voor het vredeswerk onder meer vandaan.
Nu bij PAX heb ik weer te maken met verzetsstrijders die onder heel moeilijke omstandigheden voor hun rechten en voor de rechten van hun medeburgers opkomen. We hebben nu een kabinet dat niet meer dan honderd mensen uit het Griekse kamp Moria wil opvangen. Ik schaam me dat het kabinet een compromisverhaaltje ophangt waardoor het totale aantal vluchtelingen dat Nederland opneemt gelijk blijft en zich zo weinig richt op de zuidelijke Europese landen en de wereld. Daar word ik verdrietig van. Duitsland doet veel meer.
De noodsituatie in Griekenland is een gevolg van de eerdere deal over vluchtelingen met Turkije, waardoor er minder vluchtelingen naar Europa komen, dus we moeten onze verantwoordelijkheid nemen voor hoe de situatie daar nu is. Het kabinet is bang voor extreemrechtse politieke partijen, maar angst is meestal geen goede raadgever. Als je alles al doet wat die partijen roepen, wat is dan nog het inhoudelijke verschil met die partijen?
PAX is geen vluchtelingenorganisatie, maar we kunnen Defense for Children en Stichting Vluchteling wel steunen en onze achterban mobiliseren om vluchtelingen op te vangen. We wijzen de verantwoordelijke politici erop dat de opvang van vluchtelingen door veel van hun kiezers belangrijk wordt gevonden. Geen draagvlak voor, zoals dat heet? Dat is niet waar. Er is juist een heel groot draagvlak voor.”
---------------------------------
Oriana Fallaci, Een man, in het Italiaans verschenen in 1979, in het Nederlands vertaald in 1980, Uitgeverij Bert Bakker, 523 blz., (alleen nog antiquarisch verkrijgbaar).
Anna Timmerman, Machteloos, ooggetuigen van de Jodenvervolging, Atheneum, 178 blz., € 12,95.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
