Balsem voor de ziel en zout in wonden

Erik Borgman is verheugd over de benoeming van Víctor Manuel Fernández tot prefect van de Dicasterie voor de Geloofsleer. Dat paus Franciscus deze geestverwant op deze belangrijke positie benoemt, bewijst eens te meer dat hij een vernieuwing van de theologie voorstaat. Toch is de benoeming van Fernadez niet geheel onomstreden.

Door Erik Borgman

Al vaker wees ik op de paradox. De twee vorige pausen waren geleerden: Johannes Paulus II was als Karol Wojtyła een gerespecteerd en bekwaam filosoof, Benedictus XVI als Joseph Ratzinger een belangrijk theoloog. Toch hebben zij minder betekend voor de vernieuwing van de rooms-katholieke geloofsleer dan de vooral pastorale paus Franciscus.

Theologische vernieuwing

Op 1 juli van dit jaar werd onomstotelijk duidelijk dat theologische vernieuwing een centraal onderdeel is van zijn pontificaat. Op deze datum kwam het bericht dat Víctor Manuel Fernández, de in 1962 geboren aartsbisschop van het Argentijnse La Plata, benoemd is tot prefect van de Dicasterie voor de Geloofsleer. Fernández is de eerste Latijns-Amerikaan die de leiding krijgt over deze instelling, die door de geschiedenis heen verschillende namen heeft gehad. Tot voor korte heette zij Congregatie voor de Geloofsleer.

Fernández is een vertrouweling van paus Franciscus. Algemeen wordt verondersteld dat hij heeft meegeschreven aan enkele van de belangrijkste documenten van dit pontificaat. In 2011 werd Fernández op voordracht van toen kardinaal Jorge Bergoglio rector van de Universidad Católica Argentina en in 2018 werd hij aartsbisschop van La Plata. Komende september zal hij zijn nieuwe functie op zich nemen en zal Fernández tot kardinaal worden gecreëerd.

Harmonieuze groei

In een opmerkelijke brief formuleerde paus Franciscus de opdracht waarvoor Fernández wat hem betreft staat. In deze brief noemt de paus werkmethoden van de voorgangers van de dicasterie bij tijden ‘immoreel’ en neemt expliciet afstand van de wil om voortdurend alle mogelijke leerstellige dwalingen te vervolgen. Paus Franciscus vraagt Fernández in plaats daarvan de theologische creativiteit te bevorderen en niet bang te zijn voor theologische diversiteit. Deze is geen bedreiging, maar in principe een verrijking van de kerk.

Wat de paus betreft is de uiteindelijke inzet "… een manier van denken … die op overtuigende wijze een God kan presenteren die liefheeft, die vergeeft, die redt, die bevrijdt, die mensen stimuleert en oproept tot broederlijke dienstbaarheid."

Harmonieuze groei in geloof zal de christelijke leer effectiever bewaren dan welk controlemechanisme dan ook, zo stelt paus Franciscus. Deze groei moet de Dicasterie voor de Geloofsleer ondersteunen.

Zelf aangeklaad

De nieuwe prefect lijkt geknipt voor deze opdracht. Net als paus Franciscus heeft Fernández een afkeer van droge schrijftafeltheologie. Zijn werk is pastoraal, gericht op een doorleefd geloof en in gesprek met de cultuur. In 1995 publiceerde hij een catechetisch boek voor jongeren onder de titel: Sáname con ton buco: El arte el basar. In het Nederlands zou dit zijn: Genees mij met je mond: De kunst van het kussen. Hierin vergelijkt hij Gods nabijheid met kussen, waarvan hij opmerkelijk gedetailleerd – en volgens sommigen zelfs verdacht invoelend – beschrijft hoe dat deze gegeven en ontvangen worden.

Fernández heeft in een interview gezegd dat hij zelf in het beklaagdenbankje van de Congregatie voor de Geloofsleer heeft gezeten. "Mensen hier stuurden artikelen van mij op die ze als ketters beschouwden en ik besteedde enkele maanden aan het beantwoorden van de vragen", liet hij weten. Zij benoeming tot universiteitsrector werd hierdoor vervolgens twee jaar opgehouden.

Balsem voor de ziel en zout in wonden

Ik schreef in een column voor de website www.huisvandominicus.nl hoe goed het mij deed dat deze paus het belang onderstreept van theologische creativiteit. Natuurlijk in lijn met de traditie van de kerk en natuurlijk in afstemming met het leergezag, maar eveneens met verantwoordelijkheid voor het ter sprake brengen van Gods aanwezigheid in de geschiedenis en in de inzet van mensen om een waarachtig en goed leven te leiden. Het is waar ik mij altijd voor heb ingezet en wat ik veertig jaar lang nooit heb kunnen doen vanuit een officiële erkenning en uitgedrukt vertrouwen door verantwoordelijke kerkelijke leiders. Balsem voor de ziel, deze benoeming.

In een reactie werd ik gewezen op een ander opmerkelijk aspect van de benoeming van Fernández. Zijn benoeming blijkt zout in de wonden van slachtoffers van seksueel misbruik. In juli 2019 werd hij als aartsbisschop op de hoogte gebracht van twee nieuwe beschuldigingen van seksueel misbruik tegen een van zijn priesters. Fernández stond vervolgens toe dat deze priester nog vier maanden pastoor van zijn parochie bleef en was ook daarna niet steeds duidelijk in zijn opstelling. In december 2019 pleegde de priester in kwestie zelfmoord.

Onmogelijk langer te weigeren

Fernández heeft desgevraagd ruimhartig toegegeven dat hij in deze zaak niet goed heeft gehandeld. Hij heeft zich daarvoor verontschuldigd en gezegd dat hij het nu heel anders zou doen. Maar het was natuurlijk veel beter geweest als het Vaticaan en Fernández uit eigen beweging melding hadden gemaakt van deze kwestie.

Nu is het gebleven bij een nogal cryptische alinea in de benoemingsbrief van de paus: "Aangezien er voor tuchtzaken – met name met betrekking tot misbruik van minderjarigen – onlangs een specifieke afdeling is opgericht met zeer bekwame professionals, vraag ik u als prefect om u persoonlijk meer direct te wijden aan het hoofddoel van de dicasterie, namelijk het bewaren van het geloof."

Hier blijkt een wereld achter schuil te gaan. Fernández heeft inmiddels verteld dat hij aanvankelijk geen ‘ja’ meende te kunnen zeggen op de vraag van de paus prefect te worden van de Dicasterie voor de Geloofsleer. De behandeling van zaken van seksueel misbruik valt onder deze Dicasterie en zijn dossier op dat punt is niet goed. Toen de paus hem bezwoer dat hij om de in de geciteerde alinea genoemde reden weinig tot niets met misbruikzaken te maken zou krijgen, vond hij dat het onmogelijk was nog langer te weigeren.

Zonden belijden en slachtoffers recht doen

Het is met name voor slachtoffers van seksueel geweld binnen de kerk en hun naasten zeer pijnlijk dat deze kwestie bij de benoeming niet openlijk genoemd is. Voor hen het zoveelste bewijs dat zij nog altijd niet echt in beeld zijn. Deskundigen stellen ook vragen bij de bewering van de paus dat de procedures in orde zijn en de mensen die zij moeten uitvoeren competent, als zou het belangrijkste werk op dit terrein gedaan zijn.

Anderzijds is het schuldbewustzijn dat Fernández aan de dag legt opvallend. Het is misschien ook wel de enige manier waarop de kerk te midden van de slepende misbruikcrisis vooruit kan komen: doordat ambtsdragers verantwoordelijkheid nemen voor hun fouten, ze belijden en zoveel als maar mogelijk is proberen slachtoffers recht te doen en toekomstige fouten te voorkomen. Dat dit laatste voor de zoveelste keer niet gelukt is, is erg en vergroot opnieuw de schuld.

Allemaal zondaars

Paus Franciscus zegt geregeld dat wij allemaal zondaars zijn en allemaal vergeving nodig hebben. Hij lijkt uit de grond van zijn hart te menen dat dit ook voor hem geldt. Laten we hopen dat de nieuwe prefect voor de Dicasterie voor de Geloofsleer ook in dit opzicht zijn geestverwant blijkt.

De eerdere reactie op de benoeming van Víctor Manuel Fernández door Erik Borgman verscheen op huisvandominicus.nl/wp-content/uploads/2023/07/Tekenen-in-de-tijd-208.pdf/

Informatie over de behandeling van de genoemde misbruikzaak door Fernández, en commentaar hierop, is te vinden op Archbishop Fernández, new DDF prefect, interfered in judicial investigation, victims’ attorney alleges - BishopAccountability.org (bishop-accountability.org) en New Vatican doctrine czar says he’s ‘not qualified’ to handle abuse cases | Crux (cruxnow.com)