“‘Walden’ is een boek vol schitterende natuurbeschrijvingen en een pleidooi voor een terugkeer naar de essentie van het bestaan”, vertelt Frans Verkleij, lid van werkgroep Theologie, kerk en duurzaamheid van de Raad van Kerken, over zijn favoriete boek van de negentiende-eeuwse Amerikaanse schrijver, natuurkenner en filosoof Henry Thoreau. Daarin is ook het essay ‘De plicht tot burgerlijke ongehoorzaamheid’ opgenomen over het niet betalen van belasting als protest tegen immoreel regeringsbeleid.
Door Cees Veltman
“Thoreau loopt al een tijdje met me mee. In mijn studententijd in het anarchistische en links activistische Amsterdam van de jaren zeventig, sprak hij me aan met zijn vrijdenken, zijn politieke activisme en zijn scherpe kritiek op de burgerlijke samenleving. Pas je niet aan, maar kies je eigen doelen in het leven. Voor hem was dat goed schrijverschap, kennis van de natuur en een zoektocht naar het goede leven. Hij wilde dus niet dat zijn lezers zijn manier van leven zouden overnemen, maar raadde iedereen aan zorgvuldig een eigen weg te volgen.
Thoreau was tegen de dienstplicht omdat Amerika een veroveringsoorlog voerde met Mexico en weigerde daarom belasting te betalen. Hij belandde een tijdje in de cel. Hij was tegenstander van de slavernij waartegen zijn moeder en zus campagne voerden. Bovendien was hij een echte natuurliefhebber, veldbioloog en vegetariër die de intrinsieke waarde van planten en dieren inzag. Daar hoorde ik over tijdens trektochten in de bergen, toen ik een jaar in Amerika als bioloog aan een onderzoeksinstituut werkte.
Toen ik theologie ging studeren, kreeg ik meer belangstelling voor zijn ideeën over het goede leven, dus voor Thoreau als filosoof. Zijn mentor en levenslange vriend, de filosoof Ralph Waldo Emerson, kocht een stuk grond aan het meer Walden Pond, niet ver van zijn woonplaats Concord in Massachusetts, om boskap tegen te gaan. Hij stond toe dat Thoreau aan de voet van het meer een kleine boshut bouwde. Thoreau had technisch inzicht en ging gemakkelijk om met gereedschap. Hij heeft daar twee jaar gewoond. Hij probeerde zo veel mogelijk zelfvoorzienend te zijn, onder andere door zijn eigen groenten te verbouwen. Voor hem droeg ambachtelijkheid net zo bij tot ontplooiing als andere vermogens. Hij hield een uitgebreid dagboek bij, dat hij later verwerkte tot ‘Walden or a life in the Woods’. De eerste editie verscheen in 1854.
Natuurbeschrijvingen
De schitterende natuurbeschrijvingen, de soms bijtende, maar vaak ook hilarische maatschappijkritiek en de oproep tot een simpel leven, maakten ‘Walden’ tot een bestseller, helaas pas na zijn dood in 1862. Het inspireerde schrijver Frederik van Eeden om zijn kolonie Walden te noemen. Natuurliefhebber Jacq. P. Thijsse was een groot bewonderaar van hem. Ook Gandhi, King en Mandela hebben zich door hem laten inspireren.
Emerson was een transcendentalist die uitging van de goedheid van de mens door een aangeboren rechtvaardigheidsgevoel. Hij had een romantisch beeld van de natuur en stond wantrouwig tegenover de overheid. In die stroming lag de nadruk op individuele beleving. In Walden zie je veel van het gedachtegoed van het transcendentalisme terug.
Thoreau had een scherpe tong, met veel humor. Zo verzette hij zich tegen de aanleg van een trans-Atlantische kabel van Engeland naar Amerika. Dan zouden de Amerikanen allerlei roddel over het Britse koningshuis te horen krijgen: “Misschien zou het eerste nieuws dat erdoor zou worden verbreid de Amerikaanse flaporen te horen geven dat prinses Adelaide kinkhoest heeft.” Laat je niet afleiden door allerlei onbelangrijk nieuws, schrijft hij: “Iemand hoeft maar een half uurtje te hebben gedut na het middagmaal, of hij steekt zijn hoofd omhoog wanneer hij wakker wordt en vraagt: wat is er voor nieuws? Alsof de rest van de mensheid voor hem op wacht heeft gestaan.”
Beperk je tot de essentie van het leven, was zijn boodschap. Wees niet gefixeerd op geld verdienen, want dat kan niet het doel van het leven zijn. En niet gefixeerd op luxe. Ook daar maakte hij grappen over. Waarom altijd nieuwe kleren kopen volgens de laatste mode? Naai je broek zelf, dan spek je de kledingindustrie niet.
Hij kreeg veel bezoek in zijn hut, maar tegen etenstijd verdwenen gasten meestal, omdat maïspap op het menu stond. Voor die ‘crisis’ uitbrak, maakten ze zich uit de voeten. Hij ging overigens zelf nogal eens bij zijn ouders eten hoor, hij was een echte familyman met veel contacten met zijn broer en zussen. Hij was in het stadje Concord (Massachusetts), waar hij vrijwel zijn hele leven gewoond heeft, wel een buitenbeentje met zijn liefde voor de natuur en eigenzinnige ideeën, maar wel een gerespecteerd man. Voor zijn begrafenis kregen de scholen vrij. Dat hij al op 44-jarig leeftijd overleed, komt misschien omdat hij stoflongen had opgelopen in de potloodfabriek van zijn vader, waar met grafiet werd gewerkt.
Christelijke deugden
Hij had weinig op met christelijke deugden als mededogen en filantropie als dat mensen verhindert een eigen weg te gaan. Misschien dacht hij wat te gemakkelijk over het leed dat armoede aanricht. Zelf was hij van goede komaf en had als hoogopgeleide geen gebrek aan geld. Tegenover het vreugdeloze, geïnstitutionaliseerde christendom met een sterk zondebesef en het idee dat mensen tot alle kwaad zijn geneigd, stelde hij een positieve en brede kijk op het leven: God is aanwezig in alle dingen en in de natuur.
‘Walden’ laat een ander soort lofprijzing en een andere vreugde zien, in concrete handelingen: een huis bouwen, vissen, koken, groente telen, brood bakken. Dat betekent voor Thoreau een eerbiedige relatie aangaan met de aarde. Hij legde de nadruk op waarden die cruciaal zijn voor menselijke ontplooiing, zoals eenvoud, heelheid (integriteit) en onafhankelijkheid.
Net als veel mensen nu, vond hij de natuur heel belangrijk. Het roer moest om in de landbouw. Thoreau verzette zich toen al tegen een manier van landbouw bedrijven die alleen maar uit is op maximale opbrengst. Net zoals nu, waarin velen pleiten voor terugdringing van de intensieve landbouw om de natuur weer een kans te geven. Een actuele boodschap! Als alle wereldbewoners op een westerse manier gaan consumeren, hebben we immers wel drie à vier aardbollen nodig. Dat kan natuurlijk niet.”
-------------------------------------------
Henry David Thoreau, ‘Walden, burgerlijke ongehoorzaamheid’, Atheneum, 410 blz., € 40,90
Frans Verkleij is medeauteur van ‘Zorg voor de aarde, herstel van de wereld’, levensbeschouwelijke reacties op de ecologische crisis’, 2021, Stichting PaRDeS, bronnen van Joodse wijsheid, 195 blz. € 25,-
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
