Caravaggio's verhaal van Petrus en Paulus

Caravaggio, de barokke meester van de dramatische spanning, bespeelt meesterlijk diverse polariteiten: licht-donker, boven-onder, opwaartse en neerwaartse kracht. In de schilderijen de kruisiging van Petrus en de bekering van Paulus haalt hij alles uit de kast om het verhaal van deze centrale figuren uit de Jezusbeweging te vertellen.

Door Eric Corsius

Als je in Rome een kerk wilt bezichtigen, is dat nog niet zo eenvoudig. Uiteraard is het aantal monumentale kerken met kunstschatten onovertroffen. Als toerist of kunstliefhebber kom je er echter niet zomaar binnen. Ofwel er vindt een mis plaats, ofwel het is siëstatijd, ofwel de kerk is in restauratie. Ik moest tijdens een recent bezoek aan Rome dan ook nogal wat geduld, berusting en volharding opbrengen, voor ik de basiliek van Santa Maria del Popolo kon betreden om de zogenaamde Cerasikapel te bekijken. Na enkele pogingen wist ik echter tot deze schatkamer door te dringen.

Caravaggio

In de kapel hangen gebroederlijk twee schilderijen van Caravaggio (1571-1610) naast elkaar, gewijd aan achtereenvolgens Petrus en Paulus. Ze stellen de kruisiging van de eerste en de bekering van de tweede voor. Deze twee scènes leenden zich uitstekend voor de barokke meester van de dramatische spanning. Caravaggio is immers niet alleen bekend van de scherp aangezette, theatrale tegenstelling tussen licht en donker. Hij  bespeelt ook meesterlijk andere polariteiten, zoals die tussen hoog en laag of tussen zwaartekracht en opwaartse kracht.

Kruisiging van Petrus

In het tafereel van de kruisiging van de apostel Petrus komt dit treffend over het voetlicht. Van Petrus wordt verteld, dat hij zich bewust ondersteboven liet kruisigen. Hij wilde zich niet aanmatigen, hetzelfde lot te hebben als zijn meester. Met enige ironie toont Caravaggio, hoe drie beulsknechten zich in het zweet moeten werken, om het kruis met daaraan het zwaargewicht Petrus overeind te plaatsen. De strijd tussen de zwaartekracht enerzijds en de omhoog duwende, trekkende en trekkende spierkracht anderzijds laadt het tafereel met een voelbare spanning. Het is een krachtmeting tussen de gekruisigde en zijn beulen. Daarbij komt het typisch barokke spel met de twee diagonale lijnen in de compositie, die bedoeld of onbedoeld een latent andreaskruis vormen of de Griekse letter Chi – een stille verwijzing naar de opgestane Christus. Op het moment zelf van zijn martelaarschap triomfeert Petrus over zijn kwellers, zo lijkt de schilder te zeggen. Petrus zet op zijn beurt de verhoudingen op hun kop.

Bekering van Paulus

Tegenover het aan Petrus gewijde werk hangt in de kerk de schildering van de roeping of bekering van Paulus. Ook deze wordt letterlijk ondersteboven weergegeven. Het is het moment dat hij van zijn paard is gevallen als gevolg van de lichtflits, die hem in het hart heeft getroffen tijdens zijn reis naar Damascus. Het paard staat er laconiek, onverstoorbaar bij en domineert het beeld, terwijl Paulus onooglijk en hulpeloos op de grond ligt te spartelen en te tasten. De zwaartekracht is hem te machtig geworden, maar vooral de kracht van het licht dat loodrecht van boven lijkt te komen. Hier worden we getuige van het cruciale gebeuren, dat de wereld van Paulus op zijn kop zet. Degene die hem tot de orde roept met de woorden "Saul, waarom vervolg je mij?" is zelf niet zichtbaar op het schilderij, maar is indirect aanwezig in de lichtbundel die loodrecht van boven komt, Paulus als een schijnwerper beschijnt en hem in eerste instantie blind maakt. Pas later, in tweede instantie, zal Paulus weer zien, met nieuwe ogen. Nu zijn we echter alleen nog maar getuige van de val, de neerwaartse beweging, die des te absoluter en resoluter is, doordat Caravaggio afziet van de gebruikelijke diagonale lijn en de verticale lijn benadrukt. De onevenwichtigheid op het doek – de dominantie van het rustende paard versus de marginale positie van de gevallen Paulus – is uiteraard bewuste opzet. Het is een Barok stijlmiddel, hier ingezet om de gevallene op zijn plaats te zetten.

Petrus en Paulus, twee volgelingen van Jezus die letterlijk en figuurlijk ondersteboven waren van hun meester. Ze begonnen als brokkenpiloot en lichtgewicht, totdat er een stem in hun leven klonk, die hun wereld op de kop zette en waardoor ze uitgroeiden tot zwaargewichten in de Jezusbeweging. Caravaggio haalt alles uit de kast, om dit verhaal te vertellen.