Carnaval 2021 vindt dit jaar van vrijdag 12 tot en met dinsdag 16 februari plaats. Vanwege de coronamaatregelen zal het feest voor een groot deel online gevierd moeten worden. Lokale groepen van Kick Out Zwarte Piet kijken echter minder uit naar het carnavalsfeest, zoals Maastricht Kan Het op Instagram heeft aangekondigd.
Zij noemen carnaval ‘een feest waarin racisme, seksisme en transgenderhaat wordt toegejuicht en culturen en identiteiten volop worden toegeëigend.’
Hoe zit het met de racistische karikaturen binnen het van origine katholieke feest? Volzin vroeg cultuurtheoloog Frank Bosman om een reactie. Bosman is verbonden aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Tilburg University.
Wat vieren we met carnaval?
Frank Bosman: "Traditioneel is het carnaval een feest van drie dagen dat gevierd wordt voorafgaande aan het begin van de Veertigdagen- of Vastentijd, dat weer een veertig daagse voorbereiding is op het hoogfeest van Pasen, waarin de christenheid de verrijzenis van Jezus Christus viert. De Veertigdagen- of vastentijd was traditioneel een tijd van boete, vasten en bekering om de ziel voor te bereiden op dat hoogfeest. Daar hoorde (onder andere) het afzien van of een sterke vermindering van de vleesconsumptie (een luxeproduct). Tegenwoordig zie je dat rooms-katholieken, maar ook sommige protestanten, zich weer op het vasten toeleggen, maar daar wel een eigen invulling aan geven bijvoorbeeld door te stoppen of te minderen met roken, alcohol of social media."
Heeft de huidige uiterlijke vorm van de carnavalsoptocht een theologische kader?
"Jazeker heeft de huidige carnavalspraktijk een theologische lading, hoewel de expliciete koppeling tussen het carnaval en de religieuze jaarcyclus voor vele deelnemers verwaterd is vanwege de ontkerkelijking. Niettemin lijkt het omkeren van de maatschappelijke status quo tijdens carnaval (iedereen is gelijk, allemaal verkleed, de prins regeert de stad, niemand hoeft te werken, enzovoorts) wel op de sociaaleconomische boodschap van Jezus, zoals we die uit het Nieuwe Testament kennen. Jezus' politieke opdracht, samengevat in de Zaligsprekingen, is ook die van de omverwerping van de status quo. Armen worden rijk, rijken blijken arm. De wijzen zijn dwaas, de dwazen de echte wijzen. Gods wijsheid is niet die van onze wereld, zet onze wereld en zijn sociale verhoudingen juist op de kop, net als de carnavalsgangers in hun spel doen."
Waarom worden er mensen geportretteerd die geschaard kunnen worden onder marginale groepen uit de samenleving?
"Tijdens de carnavalsoptochten en -feesten verkleden mensen zich vaak, niet altijd, in de meest exotische kledij. Het gaat om het aannemen van een tijdelijke, andere identiteit. Stereotypische identiteiten, zoals 'de indiaan' of 'de non' of 'de 'YMCA-cowboy' lenen zich daar heel goed voor, omdat zo'n rol niet complex is. Tijdens de optochten wordt de politieke, maatschappelijke en kerkelijke organisatie op de hak genomen, dat hoort bij dat omdraaien van de status quo. Je mag tijdens carnaval kritiek op 'het gezag' hebben, zonder angst te hoeven hebben voor represailles, dat speelde vroeger natuurlijk meer dan nu. Daarin wordt dan ook geen heilig huisje gespaard: alles gaat onder de zweep van de satire: priesters en pausen, burgemeesters en ministers, indianen en cowboys. Ik zou daarom zeggen dat - in de meeste carnavalssituaties, de gemarginaliseerden niet worden aangepakt, maar juist degene die de werkelijke macht in handen hebben."
Is er een historische of culturele link met zwarte piet?
"De enige link tussen het Feest van Sinterklaas en van Carnaval zie ik in het feit dat beide volksfeesten uiteindelijk afkomstig zijn uit de rooms-katholieke, kerkelijke traditie."
Zou er iets moeten veranderen aan de carnavalsoptocht op het punt van karikaturen?
"Wat mij betreft hoeven de carnavalsoptochten niet aangepast te worden, mits we met zijn allen in de gaten houden dat de zweep van de satire over alle ruggen gaat, en niet alleen over een paar hele specifieke die zich - ook buiten carnaval - niet kunnen verdedigen. Als alle carnavalswagens exclusief de spot drijven met andersgekleurde medelanders of exclusief met bepaalde religieuze of culturele subculturen of met maatschappelijke subgroepen, dan is er iets mis met de verhouding. De omkering van Carnaval werkt alleen als niemand gespaard blijft, blank of zwart, arm of rijk, christen of moslim."
Dit thema kan leiden tot polarisatie, zoals met zwarte piet, maar uiteindelijk zie je een samenleving bewegen. Is dat een pad dat ook te bewandelen is voor carnaval?
"Het carnavalsfeest is - ondanks dat de vierders vaak hartstochtelijk beweren dat 'hun' feest al eeuwen onveranderd is - altijd onderhevig geweest aan culturele en maatschappelijke invloeden, die de vorm en de inhoud van het feest hebben aangepast. Zulke processen gaan eigenlijk vanzelf, van onderop. Alleen, zulke transities gaan vaak traag en sommige belangengroeperingen in Nederland hebben moeite met het langzame tempo van die veranderingen. Enig geduld is, voor alle partijen, een waardevolle eigenschap."
Lees ook:
