Christelijke mystiek voor nu

"Ga rustig zitten, word stil. En heel belangrijk: neem je probleem niet mee naar die stille plek. (...) Als je rustiger wordt, kun je luisteren met een ‘innerlijk’ oor, naar een hele zachte stem."  Psycholoog Vincent Duindam is geboeid door de positieve psychologie in relatie tot spiritualiteit. Hij geeft praktische tips, uit eigen ervaring, en vertelt enthousiast over zijn recente ontdekking: het werk van de Amerikaan Joel Goldsmith (1892-1964), "een eigentijdse mysticus".

Door Vincent Duindam

Dit voorjaar organiseerden we aan de Universiteit Utrecht een 'Well-being Week'. De aanleiding was dat we steeds meer signalen ontvingen dat de stress onder studenten (en medewerkers) toeneemt.

Er komt ook veel op studenten af: je moet steeds eerder weten wat je wilt, waar je naar toegaat, je studie goed plannen, geld lenen, zorgen dat je niet tegen vertragingen en een BSA (bindend studieadvies) aanloopt. Ondertussen ga je op kamers, kijk je uit naar een vriendje of vriendinnetje, heb je een baantje in de horeca, ben je lid van een (sport)vereniging en moet je ook mee blijven doen aan de social media. Dan zijn studenten ook nog bezig aan de grootste zoektocht in hun leven: wie ben ik? In die fase speelt de vraag naar identiteit voortdurend op de achtergrond mee. Veel studenten staan onder druk en hebben het gevoel dat ze zich eigenlijk geen fouten (of experimenten) kunnen permitteren.

Positieve psychologie

Laatst heb ik een presentatie verzorgd voor studenten en medewerkers: 'Positieve psychologie en Levenskunst: de 5 beste tips'. Ik heb mijn eigen weg met hen besproken: van negatieve psychologie naar positieve psychologie en levenskunst. Centraal thema was: hoe kunnen tips uit de positieve psychologie en uit de levenskunst (filosofie/spiritualiteit) meer ruimte scheppen in je hoofd en (dus) in je leven.

Voor ik daar wat meer over vertel is het goed dat we ons realiseren dat wat bij de studenten misschien onder een vergrootglas ligt, eigenlijk voor ons allemaal geldt. Immers wij hebben ook vragen over  ons werk, onze studie, of het wegvallen daarvan, over onze woonsituatie, onze gezondheid, onze relatie…  en weten wij wie we zijn?

De tips voor mijn studenten gelden dus ook voor ons. Hier zijn ze:

1. Op dit moment is het zoals het is. Zeg daar “ja” tegen. Zowel innerlijk als buiten je. Het kan druk zijn met werk, studie, sport, sociale contacten. Het kan ook druk in je hoofd zijn, met allerlei gedachten, misschien niet allemaal positief.

De eerste stap is de aanvaarding daarvan. Als je in gedachten ruzie maakt met de situatie, of met hoe je je daarover voelt, heb je een extra probleemlaag gecreëerd. En het helpt ook niet.

2. Binnen beginnen. De Griekse filosoof Epictetus zei al: kijk naar jouw interpretatie van de situatie. Meestal heb je geen last van wat er gebeurt, maar van je ideeën daarover.

3. En vooral bepalen wat echt waarde voor je heeft en daarvoor gaan. Dat wil zeggen werken/studeren vanuit intrinsieke motivatie. Dan is het ook niet zwaar, maar licht, ervaar je veel meer flow, plezier, creativiteit, inspiratie.

Extrinsieke motivatie - dat wil zeggen zoveel mogelijk vermijden, iets alleen maar doen voor het resultaat, voor wat het oplevert, voor het geld - daarmee reduceer je het huidige moment tot een opstapje of obstakel. Als je echt doet waar je hart ligt, komt het resultaat vanzelf wel.

4. Oefen eenpuntige aandacht, onverdeelde aandacht. Pas op met je smartphone.  Drieduizend jaar vóór Facebook kon je al lezen:  “The disunited mind is far from wise; how can it meditate? How be at peace? When you know no peace, how can you know joy?" (Bhagavad Gita).  [De verdeelde geest is verre van wijs; hoe zou hij kunnen mediteren? Hoe in vrede zijn? En als je geen vrede kent, hoe zou je dan vreugde kunnen kennen?]

5. Vanuit welke laag in jezelf leef je meestal? De drukke buitenkant, de gedachtestroom, op de automatische piloot? Of is er ook een moment van keuze? Dat ontstaat wanneer je contact maakt met de stillere binnenkant.

Spiritualiteit

Ik gaf dus tips vanuit de positieve psychologie, maar ging een beetje de grens over naar spiritualiteit. Wat een rust zou het niet brengen als je niet krampachtig alles buiten jezelf zou moeten zoeken. Wat zou het niet helpen als je je realiseert dat er een enorme bron van liefde in jou is. Dat zou meer evenwicht in je leven kunnen brengen. Natuurlijk is er de horizontale dimensie: je studie, je baan, je relatie, je gezondheid, je woonsituatie.

Maar als je ook gevoed wordt door de verticale dimensie (stilte, verbondenheid, liefde, overvloed), dan valt alles op zijn plek.

Het christelijke geloof biedt hiervoor veel mooie aanknopingspunten. Indertijd heb ik geschreven over het werk van Henri Nouwen. Onlangs stuitte ik op een aantal boeken van Joel Goldsmith (1892 – 1964).

Goldsmith heeft zijn roots in Christian Science. Niet te verwarren met scientology! Het is een oudere en, zeker in de VS respectabele richting. Maar zij hebben ideeën over ‘genezing’ waar ik liever buiten wil blijven: als je de bijbel goed leest, zou je niet meer naar de dokter hoeven gaan om het een beetje cru samen te vatten. Dat is niet hoe ik erover denk. En Goldsmith zelf heeft zich ook veel breder/dieper ontwikkeld tot een eigentijdse mysticus.

Goldsmith  neemt Jezus enorm serieus, maar hij is niet fundamentalistisch. Zijn basisuitgangspunt is telkens opnieuw in zijn boeken: zoek éérst het Koninkrijk der Hemelen en wat je verder nodig hebt komt dan wel naar je toe. En dat betekent: maak contact met de verticale dimensie, de plek waar God in jou woont, zoals Henri Nouwen dat zo mooi omschrijft. Dat moet je eerst doen, dat is het belangrijkste. Het gaat om een radicale omkering van prioriteiten om  een ‘verdiept’ leven te kunnen leiden.

Want wij zijn immers steeds geneigd tot het omgekeerde: ik kan nog geen rust vinden, hoe zou ik rust kunnen vinden als: mijn woonsituatie niet goed is, de buren lawaai maken, mijn relatie niet goed is, mijn partner altijd kritiek heeft, of me in de steek gelaten heeft, mijn werk niet deugt, of voorbij is, mijn gezondheid het laat afweten ….

Goldsmith zegt daarover: dan zijn  we eigenlijk gehypnotiseerd door de buitenkant van ons leven (de geconditioneerde patronen), de horizontale dimensie. Maar deze gaat nooit veranderen als we ons daarop blijven focussen, daarin vast blijven zitten. Maar als we ‘daaraan voorbij gaan’, zoals Jezus het uitdrukt. Als we niet meer van deze wereld zijn, maar nog wel in de wereld, als we eerst de stilte in onszelf opzoeken, dan kan er ook iets in onze omgeving, in de horizontale dimensie gaan veranderen.

Dus niet door heel hard te ploeteren, enorm diep nadenken, alles nog eens goed dooranalyseren, schema’s maken, plannen maken. Niet door alles voor de honderdste keer af te wegen. Niet heel veel 'moeten', heel veel stress, Niet 'hard werken'.  Niet door kramp, weerstand of duwen en trekken.

Wat dat betreft spreekt de Bergrede (Matteüs, hoofdstuk 5 t/m 7) boekdelen.

Diepste kern

Maar hoe doe je dat dan? Hoe maak je dat contact? Eigenlijk is dat niet moeilijk, volgens Goldsmith.  Jezus zegt: “De vader en ik zijn één.” Dat betekent dat niet ergens God is - en ergens anders de mens, maar dat dit altijd een eenheid is. Dat onze diepste kern God is. Daar waar de vader en jij één zijn.  Dus word één met God, beter nog: realiseer je dat je nooit-niet-één bent met God.

Dit zal voor veel mensen nog erg abstract en vaag klinken. Of misschien klinkt het aannemelijk of geruststellend, maar dan nog: hoe doe je dat?

Stille plek

Ga rustig zitten, word stil. En heel belangrijk: neem je probleem niet mee naar die stille plek. Probeer een probleem niet op te lossen op het niveau van dat probleem, bijvoorbeeld je relatie, je werk, je gezondheid. Je hoeft naar die plek geen probleem “mee te nemen”.  Niet je relatie, je werk, je gezondheid, geen psychisch probleem, geen politiek probleem.

Als je stil en rustig zit, kun je een mooie passage uit de Bijbel nemen, bijvoorbeeld “Wees stil, weet, ik ben, God” (Psalm 46,11).  Of een andere mooie tekst. Natuurlijk komen er allerlei gedachten op. Wordt niet boos (op jezelf). Kijk met compassie naar jezelf. En zie de gedachte. En dan ga je weer terug naar je tekst:

“Wees stil, weet, ik ben, God.”

Als je rustiger wordt, kun je luisteren met een ‘innerlijk’ oor, naar een hele zachte stem. Soms krijg je een intuïtie. Je bent dan in contact met de bron, de liefde.

Actief receptief

Volgens Goldsmith is het belangrijk om niet een verlanglijstje aan God te dicteren, geen vaste ideeën te hebben over de vorm die je leven aan zou moeten nemen. Je moet oefenen om stil te worden en heel open, zonder specifieke verwachtingen. “Actief receptief” zijn noemt hij dit.

Als je echt contact hebt gemaakt met de stilte, verandert er iets in jou, iets in ‘de buitenwereld’, of in beide. Binnen weerspiegelt immers buiten, maar binnen heeft de prioriteit.

Waarom zou je het niet proberen? Het idee om stil te worden en je probleem niet mee te nemen naar die stille plek, heeft mij al vaak geholpen. Ik herinner me een keer dat ik een aantal ingewikkelde dingen op mijn werk had – en ik wist het even  niet meer. In plaats van schema’s te maken met pen en papier, of achter de laptop, ben ik naar het bos gegaan en onder een boom gaan zitten. Het was een grote ginkgo. Niet om te slapen, niet eens om te mediteren. Ik luisterde naar de vogels, de wind, naar  de stilte. En toen ik terugliep naar mijn fiets, wist ik wat ik moest doen. Het was moeiteloos, dat was het meest opvallende.

Omgekeerd herinner ik me ook dat ik problemen te lijf ben gegaan met planning, analyse, agenda, diep en zwaar nadenken. Die nacht kreeg ik een paniekaanval.

Als je eenmaal naar je intuïtie hebt geluisterd, onder het lawaai van je gedachten, kun je natuurlijk gerust gaan plannen en vanuit die rust ‘je agenda invullen’. Maar andersom werkt het niet: je kunt niet door hard werken, denken en plannen op die plek van overvloed komen. En dat geeft precies aan hoe de verhouding horizontaal – verticaal ligt en wat prioriteit moet hebben. Levenskunst is dan om vanuit dat snijpunt te leven.

Wijnstok

Voor mij is het werk van Goldsmith een schat. Hij geeft een prachtig uitleg van Bijbelverhalen.  De verdrijving uit het paradijs, de verloren zoon. En het verhaal van de wijnstok – om er een paar te noemen.

Mijn favoriete verhaal uit het Nieuwe Testament is dat van de wijnstok. Volgens Goldsmith maakt dit verhaal duidelijk dat we allemaal onverbrekelijk met elkaar en God verbonden zijn, één zijn zelfs. In elk mens schuilt het Christus-bewustzijn, de plek waar God in ons woont. En dat is één bewustzijn: de ranken zijn één met de wijnstok.

Het kan zijn dat we dat niet zien, dat niet voelen. Dan zijn we door de buitenwereld gehypnotiseerd. Maar naarmate we dit meer voelen, ons meer realiseren, verdwijnt de moeite, de zwaarte, de ingewikkeldheid uit ons leven.

Als we losser raken van onze  geconditioneerde patronen, die altijd doods en repetitief zijn, stroomt de creativiteit ons leven in. Dan wordt het fris en tintelend.

Als je wilt bidden, zegt Goldsmith, dan moet je dus niet vragen of het op jouw manier willen, maar realiseer je de volheid, de diepte van het huidige moment.  Als je deze dimensie kunt ervaren,  komt het andere vanzelf naar je toe. Het enige gebed dat bestaansrecht heeft is eigenlijk: “Dank U.” Dankbaarheid brengt je daar. En dat is mooi, want dit was niet alleen één van de inzichten van Meister Eckhart, maar ook een van de recente ‘empirische bevindingen’ van de psychologie. Ernst Bohlmeijer (hoogleraar positieve psychologie) en Monique Hulsbergen schreven er een compleet boek over.

Het werk van Goldsmith leest als de Oepanisjaden, het is meeslepend en poëtisch. Voor het eerst in mijn leven overweeg ik een lees- en meditatiegroepje te starten. Niet vaak zie je deze combinatie van schoonheid, poëzie, toegankelijkheid en praktische toepasbaarheid.

-------------------------

Bronnen

Joel S. Goldsmith, The Infinite Way, DeVorss, 1947.

Joel S. Goldsmith, Conscious Union with God, Acropolis Books, 1960.

Ernst Bohlmeijer en Monique Hulsbergen, De kracht van Dankbaarheid, Lannoo, 2018.

Lees ook andere bijdragen van Vincent Duindam.