"Persoonlijke ontvankelijkheid voor het transcendente als een bron van bezieling." Dat is de constante in alle vormen van christelijke spiritualiteit door alle tijden heen. 'God en ik' in het leven van alledag. Het Titus Brandsma Instituut van de Radboud Universiteit in Nijmegen doet onderzoek naar christelijke spiritualiteit met name ook in haar maatschappelijke context. Momenteel bereidt het instituut tevens een opleiding 'Maatschappelijke Spiritualiteit' voor, die in september 2015 van start zal gaan.
Door Inigo Bocken, Anne-Marie Bos en Herman Westerink
In het artikel ‘Wat is Spiritualiteit?’ dat eerder dit jaar op De Bezieling werd geplaatst, merkt Theo van de Kerkhof op, dat met name een oudere generatie gelovigen moeite heeft met het begrip spiritualiteit. Spiritualiteit legt sterk de nadruk op de persoonlijke geloofsbeleving en de eigen zoektocht naar een diepere zin en betekenis in het leven. Voor een oudere generatie echter is het geloof vooral verbonden met aangeleerde leerstellingen, een vaak als drukkend ervaren verplichtende moraal en de hokjesgeest van de verzuiling. Die generatie worstelt nog altijd met dat geloof van vroeger, en kan daarom vaak maar moeilijk de stap maken naar een meer persoonlijk geleefde spiritualiteit waarin leer, leergezag en kerk minder houvast bieden en waarin de eigen keuzes en ervaringen de leidraad vormen. Persoonlijk geleefde spiritualiteit geeft vrijheid en ruimte, maar ook ongemak en misschien zelfs onbehagen, juist vanwege een gebrek aan houvast.
Opmars
Vreemd is inderdaad die moeite met het begrip spiritualiteit niet. Want laten we wel zijn, het begrip spiritualiteit heeft pas in de afgelopen decennia een enorme opmars beleefd. Inmiddels is het begrip zowel in wetenschappelijk onderzoek als op allerlei plaatsen in de samenleving aangekomen en salonfähig geworden, maar dat zullen, pak ’m beet, 40 jaar geleden maar zeer weinigen hebben kunnen voorspellen. Geen wonder dus dat mensen soms moeite hebben met het begrip.
Daarbij komt nog iets anders. De religie en het geloof in de tijd van de verzuiling was helder en afgebakend – je wist waar je bij hoorde en je kende de gedeelde overtuigingen. Maar wat is spiritualiteit? Het blijft vaak een vaag en diffuus begrip dat een breed scala aan praktijken en houdingen omvat. Voor sommige mensen is het wellicht een persoonlijke, authentieke levenshouding die doorwerkt in alle dagelijkse bezigheden. Voor anderen is het wellicht niets meer dan een bezigheid, een interessant en verrijkend tussendoortje, een product dat je haalt uit de religieuze supermarkt wanneer je het nodig hebt en dat je, na consumptie, ook weer achterlaat.
Krachtenveld
Christelijke spiritualiteit bevindt zich in dit krachtenveld tussen de traditionele vormen van christelijk geloofsleven en die nieuwe spiritualiteiten met hun nadruk op persoonlijke beleving en de heiliging van het Zelf. Hoe kunnen we die positie in dat krachtenveld iets nader bepalen?
1. Christelijke spiritualiteit put uit de bronnen van de christelijke traditie en onderhoudt een vruchtbare relatie met heel die traditie in de wetenschap dat die traditie er een is van een geleefd, beleefd en doorleefd geloof. Ze kan teruggrijpen op plaatsen van bezieling, van geestdrift, van ‘spiritualiteit’, kortom, de plaatsen van con-templatie – het aandachtig beschouwen (con-) van wat zich als heilig in het hier en nu (templum) manifesteert. Doorheen heel de traditie vinden we wat diezelfde traditie levend en vitaal houdt: een persoonlijke ontvankelijkheid voor het transcendente als een bron van bezieling.
2. Die christelijke spiritualiteit kon en kan niet beperkt blijven tot contemplatie, tot het “lezen van een boekje in een hoekje”, zoals ooit Thomas a Kempis schreef. Nee, wat een mens bezielt en geestdriftig maakt, uit zich ook in het dagelijks leven en handelen. Christelijke spiritualiteit is daarom altijd contemplatio in actione, een pendelbeweging tussen geloofsbeleving en praktijk. Of misschien kunnen we zeggen, christelijke spiritualiteit geeft altijd uitdrukking aan de spanning tussen bezieling en praktijk. Want zowel wat een mens bezielt als de praktijk van alledag zijn weerbarstig.
3. Christelijke spiritualiteit is daarom altijd een kritische spiritualiteit geweest – zowel tegenover de kerk als tegenover de samenleving. Het is goed om ook juist deze kritische traditie in de hedendaagse aandacht voor spiritualiteit mee te nemen, iets wat niet altijd bewust en expliciet gebeurt.
4. De hedendaagse aandacht voor spiritualiteit laat zien dat christelijke spiritualiteit alive and kicking is. Want juist in die aandacht voor spiritualiteit wordt een belangrijk spoor uit de christelijke traditie doorgetrokken. Tegelijkertijd is juist dat christelijke in de brede stroom van de hedendaagse spiritualiteit in onze tijd niet meer vanzelfsprekend. De traditionele kerken zijn langzaam aan het leeglopen en de zinzoeker van vandaag de dag, die zoekt naar oriëntatie in zijn of haar leven en die op zoek is naar spirituele bronnen om uit te putten, vindt niet zomaar een weg tussen het overvloedige aanbod aan mogelijkheden. Uitgesproken moeilijk kan die zoektocht naar zin zelfs zijn, wanneer we bedenken dat zoveel kennis van de eigen traditie ontbreekt en zoveel traditionele zekerheden zijn ingeruild voor onzekerheden.
Maatschappelijke Spiritualiteit
In christelijke spiritualiteit komt het er dus op aan op een creatieve manier traditie met hedendaagse contexten te verbinden, en wel zodanig dat die spiritualiteit inderdaad bezield kan worden en zin geeft. De vraag is dan natuurlijk waar die christelijke spiritualiteit gevonden kan worden.
Het is onder andere vanuit deze vraag dat aan het Titus Brandsma Instituut vorig jaar het project Maatschappelijke Spiritualiteit van start is gegaan. Het project bestaat uit wetenschappelijk onderzoek naar nieuwe vormen van christelijke spiritualiteit in een seculiere, volgens sommigen post-seculiere, tijd.
Tegen de achtergrond van de afname van de invloed van traditionele geloofsgemeenschappen op de samenleving en meer algemeen tegen de achtergrond van een afkalving van de kennis van, bekendheid met en betrokkenheid bij de vele verschillende vormen van christelijke spiritualiteit zoals deze in de loop van de geschiedenis gestalte hebben gekregen, wordt in het project Maatschappelijke Spiritualiteit de vraag gesteld waar en hoe nieuwe vormen van spiritualiteit in de lijn van deze christelijke traditie zichtbaar kunnen worden gemaakt en gestalte kunnen krijgen.
Waar zijn, kortom, plaatsen van christelijke spiritualiteit in onze samenleving? Waar ontstaat ruimte voor spiritualiteit? En kan christelijke spiritualiteit een eigen kritische stem ontwikkelen te midden van de veelheid aan religieuze en spirituele geluiden? Een eerste verkenning van maatschappelijke spiritualiteit zal binnenkort verschijnen: Ruimte voor maatschappelijke spiritualiteit, uitgegeven bij uitgeverij Berne.
Het project Maatschappelijke Spiritualiteit is gericht op vernieuwende vormen van christelijke spiritualiteit te midden van een seculiere samenleving. Dat betekent enerzijds dat een diepgaande reflectie op de eigenheid van de christelijke traditie nodig is, juist ook om deze traditie voort te kunnen zetten als vindplaats voor zinzoekers. Anderzijds is het nodig om de eigen geseculariseerde cultuur en samenleving goed te begrijpen en ook te waarderen. Dat laatste is belangrijk, al was het maar om ervoor te zorgen dat spiritualiteit nooit tot cultuurvijandigheid of wereldvreemdheid leidt.
Opleiding
In nauwe samenhang met het onderzoek is ook onderwijs en vormingswerk een kernaspect van het project Maatschappelijke Spiritualiteit. Concreet betekent dit dat het onderzoek naar maatschappelijke spiritualiteit wordt gecombineerd met een eigen opleiding Maatschappelijke Spiritualiteit binnen de School voor Spiritualiteit, die onderdeel is van het Titus Brandsma Instituut.
In die opleiding worden maatschappelijke praktijken (zoals beroepsleven, arbeid, zorg, onderwijs, politiek, kunst, enz.) verkend vanuit het gezichtspunt van spiritualiteit. Immers, concrete maatschappelijke contexten en organisaties worden, als het erop aankomt, gedragen door de bewogenheid, inspiratie en bezieling van mensen. Zonder bezieling is elke activiteit doods. Daarom wordt in de opleiding een instrumentarium aangereikt om zicht te krijgen op de spirituele dimensies van alledaagse praktijken. Zo wordt er gedurende de opleiding een nieuwe zienswijze op die maatschappelijke praktijken ontwikkeld.
Die opleiding Maatschappelijke Spiritualiteit zal in september 2015 voor het eerst van start gaan. Het doel van de opleiding is het verwerven van kennis en het ontwikkelen van vaardigheden om spiritualiteit in concrete maatschappelijke contexten te herkennen, verstaan en in gesprek te brengen. De hele opleiding duurt twee jaar, maar er bestaat ook de mogelijkheid losse modules (cursussen) te volgen. Meer informatie over deze opleiding is vanaf 1 oktober 2014 te vinden op: www.titusbrandsmainstituut.nl.
De auteurs zijn alle drie als wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Titus Brandsma Instituut.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
