Op het eerste gezicht is Wagners opera Das Rheingold een typisch Duits-romantisch sprookje. Tegelijk laat het verhaal ons brandend actuele kwesties en algemeen menselijke thema's zien, zegt Eric Corsius. "In tekst en muziek houdt Wagner ons een spiegel voor. Wat is uiteindelijk van betekenis in ons leven?"
Door Eric Corsius
Hij heeft maar één droom: dat zijn naam op ieders lippen ligt, dat hij altijd en overal kan krijgen wat hij wil (op de eerste plaats zijn zin) en dat elke vrouw hem ter wille is. Menige man en vrouw heeft hij te gronde gericht. Om zijn eigen, achtergestelde en terecht jaloerse vrouw tevreden te stellen – maar vooral ook om zijn macht te etaleren – laat hij op een absolute A-locatie een groot paleis bouwen. Omdat het snel moet gaan, laat hij dit op de pof doen. Hij sluit met zijn aannemers een betalingsregeling op termijn, waarbij hij een hoog onderpand inzet. Als de aannemers hun bouwwerk opleveren en hun onderpand opeisen, schrikt hij zelf van de verplichtingen die hij is aangegaan. In paniek gaat hij op de goudmarkt nieuwe, speculatieve avonturen aan, die hem nog verder in de problemen brengen. Hij begaat daarbij grondstofroof en gaat verplichtingen aan, die hij weerom niet zal kunnen en willen nakomen. Er komt een complexe kettingreactie op gang, die uiteindelijk tot zijn ondergang en die van zijn rijk zal leiden.
Het Rijngoud
Het bovenstaande is geen beschrijving van een actuele wereldleider of een economisch kopstuk uit de financiële crisis. Het is de weergave van de opera Das Rheingold (Het Rijngoud), het begin van de vierdelige Ring des Nibelungen van Richard Wagner. De economische kansspeler, die alles op het spel zet om zijn machtswellust te bevredigen, is de oppergod Wodan. Het paleis is het Walhalla. Het onderpand zijn alom geliefde schoonzus Freya. De in paniek genomen beslissing, die zijn ondergang zal betekenen, bestaat erin dat hij door middel van slavenarbeid het Rijngoud bemachtigt – met daarbinnen als waardevolste object de vervloekte ring.
Op het oog is Het Rijngoud een versleten, typisch Duits-romantisch sprookje, dat bol staat van karikaturale archetypes en moraliserende clichés. Daardoor werkt het enerzijds wat op onze lachspieren en is het anderzijds voer voor esoterische zielen, die Wagners werk maar al te graag op één lijn plaatsen met Tolkiens ‘Lord of the Rings’ of met Harry Potter.
Brandend actueel
De inleidende zinnen hierboven laten echter ook zien, hoe brandend actueel Het Rijngoud is, als we het lezen als een parabel voor de kapitalistische geldeconomie en haar crises. Wagner zou zich later weliswaar ontwikkelen tot een dweperige vaderlandsmysticus. In de tijd echter, waarin hij Het Rijngoud componeerde, stond hij ook nog sterk onder de invloed van de revolutionaire bewegingen van zijn tijd. Het Rijngoud is Marx op muziek.
Tegelijk gaat het daar weer ver bovenuit. Dat Wagners opera – en de erop volgende delen – sinds enige tijd weer het grote publiek weet te vinden en tot in de provincie wordt geprogrammeerd, is ook te danken aan de herkenbare, algemeen menselijke onderwerpen, die erin voorkomen. Het beeld van de machtspoliticus, die uiteindelijk een wanhopige, machteloze persoon is, die van alle kanten klem wordt gezet, is zo’n thema. Dat geldt ook voor het paniekvoetbal van machthebbers, die hun omgeving en zelfs de hele wereld meeslepen in hun avonturen en eventuele val, alsmede voor de dorst naar macht en rijkdom die ten koste gaat van relaties en verbanden.
Muzikale eenheden
Deze onderwerpen verwerkt Wagner in muzikale motieven. Deze elementaire muzikale eenheden (zeg maar: melodische, harmonische en ritmische brokstukken) duiken in de opera telkens op en onderstrepen dan, wat er als het ware aan de binnenkant van de uiterlijke handeling gebeurt. Zo is er een motief, dat waarschuwend klinkt zodra iemand de hand uitsteekt naar de vervloekte gouden Ring. Een ander motief onderstreept het feit, dat een god of een mens op het punt staat om de liefde op te offeren voor geld en macht. Maar ook de kernthema’s van macht, belofte en liefde als zodanig hebben een eigen muzikaal icoontje. Met dit door Wagner gepatenteerde muzikale middel van de ‘leidmotieven’ geeft de componist een fascinerende dieptelaag aan het verhaal.
In tekst en muziek houdt Wagner ons een spiegel voor. Wat is uiteindelijk van betekenis in ons leven? En hoe vrij zijn we eigenlijk, als we ons op jacht naar macht, status en bezit verstrikken in verplichtingen, die ten koste gaan van onszelf, van anderen en van al wat van ultieme waarde is? Zijn wij ons eigen noodlot, of laten we ons leiden door de liefde die vrijmaakt?
Wie er een niet al te lange reis voor overheeft kan onder andere naar Düsseldorf of Duisburg voor een Wagnerbelevenis: https://operamrhein.de/nl_NL/ringamrhein .
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
