De moeder van alle herdenkingen

Marinus van den Berg was afgelopen zondag bij de Auschwitzherdenking in Amsterdam. "De moeder van alle herdenkingen", zei iemand naast hem. Marinus moest denken aan al die andere herdenkingen waarbij hij eerder aanwezig was. Altijd weer met aangrijpende getuigenissen. En hij dacht aan de Piëta, de moeder die alle gestorvenen omarmt. "Zie je die tekst daar op het trottoir?", vroeg een vrouw. Je loopt er gemakkelijk overheen en aan voorbij. "We hebben mensen nodig die ons attent maken en attent houden. Geen schreeuwers maar attente mensen."

Door Marinus van den Berg

“Als er druk ontstaat worden grenzen vloeibaar”, zei de man. Ook een zeventiger zoals ik binnenkort. Nog van na de oorlog. Hij had bij het GVB gewerkt, het Gemeentelijk Vervoerbedrijf in Amsterdam. Hij was nu lid van het comité dat de herdenking van de 25 Februaristaking in stand probeert te houden. De eerste en enige grote staking tegen de brutale bezetter die trams en treinen begon te gebruiken om joodse medeburgers weg te voeren in de richting van Westerbork en verder.

Het is mijn verjaardag maar ik zou er bij willen zijn. Om te gedenken dat ik 70 haar in vrijheid heb kunnen leven. Nu was ik voor de eerste keer naar ‘de moeder van alle herdenkingen’ gegaan. Zo noemde een man het die naast me stond in het Wertheimpark waar het Auschwitzmonument van Jan Wolkers staat.

Eenmaal was ik op de Dam op de 4 meiherdenking. Meerdere malen in de Laurenskerk en bij het monument van de op zee omgekomenen in Rotterdam. Eenmaal bij de 15 augustusherdenking, de capitulatie van Japan en daarmee het officiële einde van de Tweede Wereldoorlog voor het Koninkrijk der Nederlanden, bij het Nederlands Indiëmonument dat nu aan de Boompjes bij de Maas te zien is. Eenmaal was ik bij het monument bij een muur aan de Stieltjesstraat waar de weggevoerde joden van Rotterdam en de Zuid-Hollandse eilanden en ook de kinderen worden herdacht; dichtbij waar ik woon.

Attent

Altijd weer waren er aangrijpende getuigenissen en appellerende woorden. “We weten nu wat zij toen niet wisten”, zei de premier. Dat weten verplicht. Het Amsterdamse stadhuis, dichtbij een plek waar een weeshuis voor joodse jongens was die ook allemaal werden weggevoerd, was de plaats van ontvangst. Een vrouw maakte me attent op de tekst in het trottoir die hieraan herinnerde. Als niemand je er op attent maakt, loop je er gemakkelijk overheen en aan voorbij. We hebben mensen nodig die ons attent maken en attent houden. Geen schreeuwers maar attente mensen.

De hoogwaardigheidsbekleders die in een aparte ruimte waren ontvangen gingen voorop, daarna de kinderen van de school en daarna wie gekomen waren. Het was een stille tocht langs onder meer de Portugees-joodse synagoge in de richting van de Hollandse Schouwburg. Ik kende niemand behalve enkele BN’ers van de BV Nederland maar die kennen mij niet.

Allemaal niet belangrijk op deze dag waarop de Sjoah - en dat betekent vernietiging, de industrieel geplande vernietiging van mensen - werd herdacht. Mensen die niet niets waren maar een eigen wijze van leven hadden. Een goddeloos vernietigingsplan. Ik dacht aan mijn Westerbork-pad in 2016. Ze leidde tot drie verwarrende vaststellingen: het blijft niet te bevatten, het was mogelijk door ‘gewone’ mensen, zoals Hannah Arendt schreef na het Eichmannproces en de verwarring dat ik nu niet weet of ik de goede kant zou kiezen als, zoals die man in het stadhuis zei, je een pistool tegen het hoofd wordt gedrukt. Hij zette een vinger tegen mijn linker hoofdzij.

Rug recht

“Als er druk ontstaat worden grenzen vloeibaar.” Maar er waren mensen die hun hart en hun rug rechthielden. Er waren mensen die tot in het einde hun waardigheid rechtovereind hielden. De premier vertelde van die mensen. Er zijn mensen nodig die deze verhalen doorvertellen en de geschiedenis niet vervalsen, die niet spotten met dat indrukwekkende monument in Berlijn waar ik drie keer was. Er was daar in dat Wertheimpark vandaag een 19-arige. Haar opa keerde terug. Hij vertelde haar soms van het onvoorstelbare. Zij was op haar negentiende in Auschwitz. Ze had er geen woorden voor, maar ze had wel de verhalen van haar opa.

Op de dag van de moeder van alle herdenkingen was er een kleindochter die doorvertelt. Ik hoop dat haar stem de grote bekken zal verlammen, opdat we samen de weg naar de menswaardigheid vinden. Opdat alle mensen zusters en broeders worden naar Beethovens negende. De moeder van alle herdenkingen is de Piëta, de moeder die alle gestorvenen omarmt en het kaddisj zingt dat niet over de dood gaat maar over het leven dat eeuwig duren zal.

Nationale Holocaust Herdenking, Amsterdam, 29 januari 2017.