“'Leven en lot' is de 'Oorlog en Vrede' van de twintigste eeuw”, aldus Dirk De Wachter (1960), bekend psychiater in België en Nederland en hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven over zijn favoriete boek: 'Leven en lot' van de Joods-Russische schrijver en journalist Vasili Grossman.
Door Cees Veltman
“Ik heb Leven en lot pas zo’n jaar of vijf geleden leren kennen. Het is al in 1980 verschenen en in de jaren vijftig geschreven. In die jaren mocht het niet worden gepubliceerd omdat Grossman een vergelijking trekt tussen de verschrikkingen van de nazi’s en van de communisten onder Stalin. Het boek heeft me zo ingenomen dat het bovenaan mijn lijst is gekomen, zonder concurrentie. Het is een bijzonder boek. De auteur stond als oorlogsjournalist in de vuurlinie. Onder Stalin heeft hij het verborgen gehouden. Toen de dictator stierf, in 1953, heeft hij zijn opvolger Chroesjtsjov gevraagd het boek te mogen uitgeven. Dat mocht niet. Voor het eerst werd niet de schrijver maar het boek gearresteerd. De geheime dienst KGB nam het manuscript in beslag, maar een vriend van Grossman heeft een kopie naar het Westen gesmokkeld.
Leven en lot is een van de grootste romans, de Oorlog en Vrede, van de twintigste eeuw. Het boek gaat over alles en is heel dik met bijna duizend bladzijden. Het gaat over de Tweede Wereldoorlog en vooral over het beleg van Stalingrad, gezien zowel vanuit het standpunt van de Sovjetstrijders als van de Duitsers. Tegelijkertijd is het een portret van veel personaliteiten. In het midden van het boek – dat ik kreeg van de filosoof Roger Burggraeve – beschrijft hij een profeet die spreekt over ‘het kleine goede’. Dat begrip gebruikt Emmanuel Levinas – aan wie ik zelf veel refereer – vaak in zijn filosofie. Levinas heeft het boek al vroeg gelezen in de jaren tachtig omdat hij ook Russisch kende. Ik heb laatst nog uit het boek voorgelezen op een bijeenkomst over het goede in de zorg. In mijn laatste boek De wereld van De Wachter citeer ik er ook veel uit.
De achterkant van heldendom
Het is Grossmans magnum opus van alles wat hij heeft bedacht. De biografische gegevens die verwerkt zijn, doen denken aan Dmitri Sjostakovitsj, de Russische componist die ik bewonder. Zo komt in het boek dus een aantal zaken bijeen die mij bezighouden. Het boek gaat over verschrikkingen: oorlog en concentratiekampen, maar ook over de liefde die ook onder de ergste druk overeind blijft. Het meest treft mij het concept ‘het kleine goede’. Dat werkt hij op een onwaarschijnlijk goede manier uit. In het midden van het boek gaat het over een man, opgesloten in een concentratiekamp, die weigert om gaskamers te bouwen en daarom wordt gedood.
Het boek is nog steeds actueel, want het gaat over de achterkant van heldendom, het gevaar van heldendom. Er komen gewone, kleine mensen in voor, officieren in de oorlog, een kampcommandant. En het gaat over macht en Stalin. Grossman is heel genuanceerd. Het hoofdpersonage is een toponderzoeker met een Joodse achtergrond die door de universiteit wordt ontslagen omdat hij Jood is. Maar dan krijgt hij een verlossend telefoontje van Stalin, de man die met zijn grote onvoorspelbaarheid de ene Rus naar Siberië stuurt of laat executeren en de andere Rus honoreert. Door die willekeur leefden de mensen in grote angst. Stalin wordt niet zozeer genuanceerd neergezet, maar gecontextualiseerd. Hij wordt beschreven via angstige mensen en laffe onderkruipers die voor hun kleine carrière en vanuit egoïsme de meest verschrikkelijke dingen doen. Ze verraden hun beste vrienden en hun eigen partners. De psychologie rond de tirannieke figuur Stalin wordt bijzonder helder. In die zin gaat het boek niet over de verschrikkelijke Stalin en zijn vele slachtoffers, maar om de complexe toestand die ontstaat en nog steeds kan ontstaan, waarin goed en kwaad helemaal door elkaar lopen.
Stalin en Hitler slechterik en slachtoffer
Grossman maakt geen karikatuur van zijn personages. Ze zijn bereid tot corruptie en malversaties maar ook tot ‘het kleine goede’, het liefdevolle en het opofferende. Leiders als Stalin en Hitler worden niet weggezet als allemaal slechteriken, maar als twijfelaars die ook slachtoffer zijn van de geschiedenis en het systeem van die tijd.
Leven en lot treft je als een stomp in je maag. Het houdt je een spiegel voor. Grossman beschrijft de oorlog fantastisch goed, als oorlogsjournalist voor Sovjet-kranten. Nadat hij zijn journalistieke werk overdag had beëindigd, noteerde hij thuis stiekem aan zijn bureau wat hij echt vond van wat hij had meegemaakt. Het gevaar van het totalitaire waarop hij wijst, is van alle tijden. We moeten opletten, ook in onze tijd, niet in zelfgenoegzaamheid achterover te gaan zitten en te denken dat we het hier allemaal goed voor elkaar hebben: materiële welvaart en geen oorlog. We kunnen inderdaad vaak van het fantastische leven genieten en het geluk zoeken – waar ik vaak over schrijf. Maar de gevaren van het kwaad zijn nooit ver weg. Dat maakt dit boek duidelijk.
Leven en lot heeft niets religieus in de zin van het geloof in zijn klassieke vorm, maar de profeet in het hart van het boek spreekt over het goede en het kwade. Grossman was een seculiere man, maar kwam wel uit de joodse traditie. Hij was van meet af aan opgevoed met de Bijbelse taal en het Bijbelse denken, waarin ook Levinas sterk thuis was. Het boek is doordrenkt van spiritualiteit.”
----------------------------
Vasili Grossman, Leven en lot, Balans, 960 blz., € 22,95.
Dirk De Wachter, De wereld van De Wachter, Lannoo, 190 blz., € 19,99.
Dirk De Wachter, Borderline Times, het einde van de normaliteit, Dirk De Wachter, Lannoo, 136 blz., € 24,99.
Meer over Dirk De Wachter, zie hier de opname van een voordracht aan de Radboud Universiteit Nijmegen:
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
