“Ik heb dit boek over Turkije in de Eerste Wereldoorlog gekozen nu we iets vergelijkbaars zien gebeuren in Oekraïne", zegt de Haagse jurist en rijksambtenaar Dorine van Norren, over haar favoriete boek ‘Aan de oevers van de Bosporus’ van de Turkse gevechtspiloot en schrijver Irfan Orga. “Mensen worden meer solidair met elkaar en komen in een oorlog tot de essentie van het leven.”
Door Cees Veltman
“Aan de oevers van de Bosporus heeft een verpletterende indruk op mij gemaakt en me emotioneel geraakt door het gevoel van verlies. De auteur beschrijft het lot van zijn aristocratische familie in Istanbul. De familie raakt in de Eerste Wereldoorlog – bij de ineenstorting van het Ottomaanse Rijk – in een klap alles kwijt. Een hele leefwereld verdwijnt. Het Rijk kiest de verkeerde bondgenoot (Duitsland) en wordt verslagen door de geallieerden en de Russen.
Veerkracht
Het boek laat zien hoe je leven door een oorlog van de ene op de andere dag er totaal anders uitziet. De vader van de auteur komt om als militair. Hun mooie, klassieke houten huis gaat in vlammen op en het geldkistje, waar vader al het geld van de bank in heeft gedaan, gaat ook verloren. Ze moeten hun meubels verkopen en worden vaak gedwongen te verhuizen naar veel kleinere huizen. De beschrijving van de meubelverkoop leidt tot hilarische tafrelen. Hun wanhoop wordt tegelijkertijd knap beschreven, maar ook hun veerkracht en hoe mensen elkaar helpen.
Dan zie je de kracht van de groep. Mensen worden meer solidair met elkaar en komen tot de essentie van wat belangrijk is in het leven. Bovendien is als gevolg van de oorlog de positie van vrouwen volledig veranderd omdat de mannen weg waren en vaak niet terugkwamen van het front. Zo ook in dit boek waar de moeder een teruggetrokken en beschermd leven leidde voordat de oorlog uitbrak. Ze konden en moesten zich emanciperen. Hoe erg oorlog ook is, veranderingen zijn soms pas mogelijk na een grote crisis.
Overeind
Het is mooi om te zien hoe de familieleden zich staande weten te houden in een tijd van bittere armoe en honger. Grootmoeder zegt: "Laat nooit zien dat je wanhopig bent, want dan krijg je klappen." Zij blijft overeind. De moeder van de auteur wordt uiteindelijk een molensteen om zijn nek. Zij wordt door alle tegenslagen depressief en moet na de oorlog uiteindelijk in een inrichting worden opgenomen. Toch heeft ze zich eerst nog jaren krachtig weten te handhaven. De zoon, die bij het uitbreken van de oorlog een kind is, vecht uiteindelijk in de Turkse onafhankelijkheidsoorlog die daarop volgt als gevechtspiloot.
Onder hoge druk ben je tot heel veel in staat. Het trauma komt pas na de crisis. Dat verwoordt de zoon van de auteur die het voorwoord bij het boek schreef. Het trauma werkt door tot in volgende generaties, ook al groeit de zoon van de auteur op in Engeland. Schrijver Irfan Orga wordt namelijk uiteindelijk Turkije uitgezet wegens een relatie met een Engelse vrouw. Dat was heulen met de vijand en mocht in de jaren veertig nog niet. Vandaar dat het boek origineel in het Engels is geschreven en niet in het Turks. Nu wordt het actief door de Turken gepromoot en is het op de luchthavens verkrijgbaar. Het Westen is niet langer meer de vijand en Turkije werd zelfs lid van de NAVO.
Gevoel van verlies
Het verhaal van het boek is een klein beetje te vergelijken met wat mijzelf is overkomen, toen ik als kind naar de Verenigde Staten verhuisde en daarna weer terugkwam in Nederland. Het vertrek uit Amerika en het nooit meer terugkunnen naar die wereld, gaf mij een groot gevoel van verlies. Ik was al geworteld in Amerika. De terugkomt heb ik als heel moeilijk ervaren, al was het in mijn eigen geboorteland. Daarna heb ik in diplomatieke dienst vaker meegemaakt wat het met je doet als je je inleeft in een nieuwe wereld en je een land daarna weer moet verlaten. Het gevoel van 'een wereld kennen en een wereld verliezen', kan ik sterk in mezelf herkennen.
Ik herken me ook in het boek omdat ik vier jaar in Turkije heb gewerkt, op de ambassade in Ankara, waar ik te maken kreeg met het Amerikaanse ingrijpen in Noord-Irak in 2003. In Sri Lanka werkte ik ook tijdens de burgeroorlog daar. Wat een vernietiging voor niets, denk je dan. Hoeveel tijd en energie heeft het niet gekost om één kind groot te brengen en dan wordt zo´n leven in één minuut kapotgeschoten. Los van alle materiële schade, zoals je ziet in bijvoorbeeld Marioepol in Oekraïne dat met de grond gelijk wordt gemaakt. Wat een zinloosheid.
Slaughterhouse 5 van Kurt Vonnegut - die het bombardement op Dresden in 1945 zelf meemaakte - gaat hier ook over. Daar is nu een Nederlands toneelstuk over gemaakt. Vonnegut laat de vogeltjes gewoon doorzingen om de zinloosheid van de destructie te benadrukken. Het leven in de natuur gaat door terwijl wij mensen er een potje van maken. Maar ook destructie hoort bij het leven. Het schept ruimte voor iets nieuws.
Meer begrip
Het goede van het boek is ook dat je meer begrip krijgt voor de Turken. We hebben in Nederland minder weet van de Eerste Wereldoorlog in het algemeen en van de gigantische impact van de ineenstorting van het Ottomaanse Rijk in het bijzonder. Alles veranderde in het nieuwe land dat ontstond, het grondgebied, de hoofdstad, de relatie tussen staat en religie, tot aan het alfabet aan toe, van Arabisch naar Latijns schrift. De geschiedenis van het Ottomaanse tijk is daardoor voor de nieuwe generatie Turken niet meer te lezen. Het was een definitieve breuk met het verleden.
Niet voor iedereen was het slecht dat het Ottomaanse Rijk ophield te bestaan. Voor de buurlanden, zoals in de Balkan en het Midden-Oosten die werden overheerst, bracht het de lang gekoesterde onafhankelijkheid. Het ging om een grote geopolitieke verschuiving. De Turken hebben nog hard moeten vechten om het land wat ze nu hebben, te kunnen behouden. Er kwam na de Eerste Wereldoorlog een Griekse invasie waartegen de Turken zich succesvol hebben verweerd. Was het anders gelopen dan was alleen Anatolië nog Turks geweest en het hele westerse gedeelte van Turkije Grieks.
Nederlanders hebben niet altijd een sympathieke visie op Turkije. Als je de geschiedenis beter kent, begrijp je hun houding beter, zoals het conflict op Cyprus en de soms moeizame relatie tussen Griekenland en Turkije. Nu zien we door de oorlog tegen Oekraïne dat Europa en de NAVO zich verenigen, inclusief Turkije. Andere spanningen worden ter zijde geschoven, zoals ook blijkt uit het bezoek van premier Rutte aan president Erdogan, om samen te kunnen optrekken tegen Rusland. Dit kan leiden tot andere internationale verhoudingen. Het kan tegelijkertijd zijn dat Rusland zich terugtrekt en de oude geografische situatie terugkeert, behalve dat Oekraïne een stuk terug in de tijd zal zijn geworpen.
In het geval van de Turkse familie in het boek zie je dat uiteindelijk de nieuwe generatie gestalte geeft aan een veerkrachtige samenleving die we nu kennen als Turkije, al is de hoofdpersoon daaruit verbannen.”
Dorine van Norren gaf bovenstaand interview op persoonlijke titel.
Irfan Orga, ‘Aan de oevers van de Bosporus’, L.J. Veen Klassiek, 363 blz., € 20,99. Vertaling van ‘Portrait of a Turkish Family’, Eland Publishing Ltd, 332 blz., € 10,49.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
