Edy Korthals Altes: “Wat heb jij gedaan? Van die vraag kom ik niet los”

“Nog geen tien Poetins en Trumps kunnen de wereldgodsdiensten tegenhouden als die meer gaan samenwerken voor duurzame vrede in de wereld”, aldus Edy Korthals Altes, de oud-ambassadeur die moedig ontslag nam uit protest tegen de toenmalige wapenwedloop. Van zijn hand is ‘Van havik tot vredesduif’ verschenen, een autobiografisch en feitelijk verslag van zijn jarenlange inspanningen als ambassadeur en later als vredesactivist.

Door Cees Veltman

‘Ik heb de wereldgodsdiensten goed leren kennen’, schrijft u in uw boek en toch bent u blijven kiezen voor het christendom?

“Daarover heb ik gesproken met Henk Berkhof (de vroegere hoogleraar theologie, bekend van zijn boek ‘Christelijk geloof’, red.). Hij waarschuwde mij voor het gevaar van irenisme en syncretisme waarbij religieuze verschillen worden verdoezeld. Niet alle katten zijn grauw. Het komt erop aan een duidelijke keuze te maken. Dat kan heel goed samen gaan met respect voor andere opvattingen. De basis voor een vruchtbare samenwerking tussen de religies ligt juist in een verdieping van het eigen geloofsleven. We moeten onze identiteit als christen niet verliezen.

Ik heb in mijn werk te maken gehad met moslims met hun diepe godsgeloof - dat bij veel christenen wat is weggezakt - en met boeddhisten met hun grote eerbied voor het leven. Toch is voor mij Christus centraal blijven staan. Dat drong overigens pas echt bij me door tijdens mijn werk als ambassadeur in Warschau, want in Polen is het geloof christocentrischer dan ik gewend was. Het geloof in Jezus is voor mij echter niet exclusief, ik zie hem juist als inclusief. Hij keek over schotjes tussen mensen heen – zocht contact met hoeren, tollenaars en Samaritanen – en stond open voor iedereen, ongeacht levensovertuiging en vooral voor mensen in nood.”

Het is toch niet uit te leggen dat er altijd iemand achter president Trump aanloopt met een koffertje met rode knop – voor het lanceren van kernraketten

Schept u, door zich christen te noemen, geen afstand naar anderen terwijl we juist samen moeten optrekken?

“Een goed gefundeerd geloof staat een vruchtbare dialoog en samenwerking met anderen niet in de weg. Integendeel, het is een voorwaarde voor een constructieve bijdrage. Dat is tenminste mijn ervaring tijdens de jaren dat ik betrokken was bij religieuze en niet-religieuze organisaties. Ik zie bij Pugwash - de organisatie van wetenschappers uit Oost en West die zich keert tegen de kernbewapening - hetzelfde engagement als bij de Wereldraad van Kerken en de Wereld Conferentie Religies voor Vrede (WCRP) met zijn adviesstatus bij de Verenigde Naties. We keren ons samen tegen de waanzin van het kernwapen. Het is toch aan geen kind uit te leggen dat er altijd iemand met een koffertje met een rode knop – voor het lanceren van kernraketten – achter president Trump aanloopt? Dat er zo risicovol met de wereld wordt omgesprongen?

Een gemeenschappelijke bezinning op een creatieve aanpak van de kernproblemen in de wereld, vereist een stevige basis. Die is voor handen in een werkelijkheidservaring die we kunnen delen, ongeacht verschillen in levensovertuiging. We leven allemaal, of we nu humanist, agnost of religieus zijn, in een bedreigde wereld. De waarden verantwoordelijkheid, eerbied voor het leven, vrede, rechtvaardigheid, solidariteit en matiging, zijn voor ons allemaal dezelfde. Het gaat uiteindelijk om de vraag: dienen we het menselijke?”

Wordt de kracht van religie niet onderschat?

“Ja, nog steeds. Religies beschikken over een enorm vredespotentieel, soms zelfs wereldomspannend. Nu we te maken hebben met gigantische problemen, met overbewapening – 15.000 kernwapens – milieuvervuiling en de kloof tussen arm en rijk, dwingt ons dat tot een wereldwijde aanpak. Daarvoor is een samenwerking tussen de religies buitengewoon belangrijk. De kracht en de eenheid van wereldreligies wordt inderdaad miskend. Premier Rutte had het bij het verkeerde eind toen hij de terroristische aanslagen van de laatste tijd betitelde als een aanslag op ‘de westerse waarden’. Daarmee suggereerde hij ten onrechte een afstand tot de moslims. Nee, het gaat om aanslagen op de fundamentele waarden die religies juist met elkaar delen.

Ja, religies beschikken over een enorm vredespotentieel

Madeleine Albright, de Amerikaanse oud-minister van Buitenlandse Zaken, waarschuwde in haar boek ‘De macht en de almacht’ tegen het politieke negeren van religie dat voortkomt uit een al te strikte scheiding van kerk en staat. Daardoor waren de Amerikanen bijvoorbeeld volstrekt onvoorbereid toen in Iran de islamitische revolutie uitbrak. Tegenwoordig heeft het State Department (Amerikaans ministerie van buitenlandse zaken) een speciale afdeling Religieuze Zaken om kerkelijke leiders bij het politieke beleid te betrekken. Daarin lopen de Amerikanen vooruit op ons Europeanen. Ook op Nederland. Hier vlak bij mijn huis, in de heilige hallen van Instituut Clingendael dat internationale verhoudingen bestudeert – en waar ik mijn boek ‘Spiritual Awakening’ mocht presenteren – hadden de woorden spiritualiteit en religie lang niet geklonken.”

Het State Department heeft een speciale afdeling Religieuze Zaken. Daarin lopen de Amerikanen vooruit op ons Europeanen

U bent actief geweest in interreligieuze organisaties. Wat heeft u kunnen doen?

“We hebben vredesprojecten opgezet in Sarajevo, Kosovo, en Sierra Leone. De Duitse theoloog Hans Küng zei: er komt geen vrede in de wereld zonder vrede tussen de religies. Religie is niet per definitie een positieve factor in de wereld, maar wordt helaas misbruikt, ook door ongelovigen, nu bijvoorbeeld door Islamitische Staat. Gelukkig hebben we sinds 1970 de Wereld Conferentie van Religies voor Vrede, opgericht tijdens de Vietnamoorlog. Toen vroegen geestelijk leiders zich af: wat kunnen we vanuit onze diepste geloofsovertuiging doen tegen deze waanzinnige oorlog? Ik was betrokken bij de leiding van die organisatie. Tijdens onze eerste bijeenkomst vergeleek een Indiase vertegenwoordigster ons aan tafel als representanten van de wereldreligies met de spaken van een wiel. Aan het eind, bij de velg, staan de spaken een eind van elkaar en is de afstand ertussen onoverbrugbaar. Maar als ieder van ons langs de eigen spaak naar de kern van het wiel gaat, naar de kern van ons geloof, komen we steeds dichter bij elkaar uit.

Door het negeren van wat ons overstijgt, het transcendente, raken we het zicht op onze wezenlijke bestemming kwijt en richten we ons alleen op het hier en nu

In een dialoog tussen de godsdiensten moet het er niet om gaan elkaar te overtuigen van ons eigen gelijk, we moeten samen wegen zoeken naar vrede en gerechtigheid. Dat gebeurde na het bloedbad in Sarajevo toen van boeddhistische kant uit Japan geld kwam – door geld te sparen van overgeslagen maaltijden – voor het interreligieuze vredeswerk. En dat terwijl er in Sarajevo nauwelijks boeddhisten woonden. Die steun kwam jammer genoeg niet van de Wereldraad van Kerken of van de Nederlandse Raad van Kerken. Zo komt er soms uit onverwachte hoek steun voor de goede zaak. Die krachten moeten we stimuleren zodat we een wedloop ontketenen in barmhartigheid en solidariteit, in plaats van de huidige wapenwedloop waaraan zo’n 1800 miljard per jaar wordt verspild.”

Internationale solidariteit lijkt niet meer zo in de mode in Nederland.

“Inderdaad. Het lijkt of er een natte deken over mensen ligt waardoor er van internationale solidariteit weinig overblijft. Door het negeren van wat ons overstijgt, het transcendente, raken we het zicht op onze wezenlijke bestemming kwijt en richten we ons alleen op het hier en nu. Vooral op materiële vooruitgang. Gelukkig zijn er ook veel hoopvolle tekenen: jongeren die zich inzetten voor het milieu, de bloei van de oecumenische gemeenschap in Taizé en de protestantse pionierskerken. Tot aan de nieuwe aandacht binnen GroenLinks voor religie aan toe. Ik hoop dat mensen die mijn boek lezen de relevantie van geloofsovertuiging voor het dagelijks handelen meer gaan inzien. Geloven en handelen zijn geen gescheiden werelden, het is één. Het christelijk geloof is een geloof van de daad. Spirituele waarden moeten we niet behandelen als abstracte noties, maar vertalen in de harde werkelijkheid.”

U zette als ambassadeur in Spanje in 1986 een unieke stap. U nam ontslag omdat u zich niet meer kon verenigen met het Nederlandse eenzijdige, pro-Amerikaanse beleid gericht op wapenwedloop en Star Wars.

“Zonder een indringende vraag uit een droom had ik die stap nooit gezet. Dan was ik me blijven aanpassen aan het beleid. In die droom zag ik een Christusbeeld en werd mij gevraagd: 'Wat heb jij gedaan in deze cruciale periode binnen jouw mogelijkheden?' Dat gaf mij een immens bevrijd gevoel. Die indringende vraag heeft me altijd beziggehouden. Ik denk nog steeds dat ik meer had kunnen doen. Ik kom er niet van los. Het is het eerste wat God in de Bijbel vraagt aan de mens: ‘Adam waar ben je?’

In die droom zag ik een Christusbeeld en werd mij gevraagd: 'Wat heb jij gedaan in deze cruciale periode binnen jouw mogelijkheden?' Dat gaf mij een immens bevrijd gevoel

Henk Berkhof logeerde in die tijd bij mij in Madrid en hij was het helemaal met mij eens dat ik mijn geweten moest volgen. Ik denk aan Maarten Luther die zei dat de christen een vrij mens is, geen onderdaan van wereldse machten. Daar ligt de kiem van de broodnodige vernieuwing van het visieloze Europa, ook van onze kerken, zodat we ons richten op de levende Christus, niet op een geloof met een stelletje dogma’s. Volgens theoloog Carel ter Linden, mijn vroegere predikant in Den Haag, moeten we de uitdrukking ‘Jezus is Gods zoon’ niet letterlijk nemen, maar zien als een dichterlijke uitdrukking van Jezus als doorgloeid van Gods geest.”

Ziet u een opgaande lijn in de geschiedenis, misschien wel de hand van God?

‘Ja, ik kan het niet pinpointen, maar op momenten dat zelfs de meest knappe koppen denken: nu loopt het mis – zoals tijdens de Koude Oorlog – gebeurt er iets onverwachts ten goede. Toen, in 1986, was het Sovjetleider Gorbatsjov die een catastrofale ontwikkeling doorbrak tijdens zijn contact met de Amerikaanse president Reagan. We stonden aan de rand van de ondergang van de wereld, het was een compleet gekkenhuis met 77.000 kernwapens die vele malen sterker waren dan de kernbommen op Hiroshima en Nagasaki. Uiteindelijk kun je, denk ik, toch zeggen dat ‘God niet laat varen het werk dat zijn hand begon’, zoals het in het bekende votum in de protestantse kerkdienst klinkt. Die gedachte moeten we altijd vasthouden, ook al zijn er tientallen Trumps en Poetins. Zo kunnen we het doemdenken doorbreken en blijven hopen op een betere toekomst.”

Edy Korthals Altes, Van havik tot vredesduif, diplomaat tijdens de Koude Oorlog, Aspekt, 2017, 227 blz., € 18,95.

Edy Korthals Altes, Spiritual Awakening, The hidden key to Peace and Security, Peeters, Leuven, 2008, 235 blz., $ 37,21.

Edy Korthals Altes, Spiritualiteit. Nieuw leven voor een verdord Europa, Valkhof Pers, 2002, 55 blz., € 12,95.

Douglas Johnston, Religion, the missing dimension in statecraft, Oxford University Press (1994), 368 blz., € 47,-.

Madeleine Albright, De macht en de almacht, over Amerika, God en de toestand in de wereld, Ambo, 2007, 304 blz., € 7,50.

[box type="shadow"]

Everhardus Joannes (Edy) Korthals Altes (Vught, 5 maart 1924) is een Nederlandse oud-diplomaat. Hij trouwde in 1950 met mr. Deetje Marianne Meijer (1927) met wie hij vier kinderen kreeg. Korthals Altes studeerde economie aan de Nederlandse Economische Hogeschool in Rotterdam en werkte van 1951 tot 1986 in de diplomatieke dienst van Nederland. Van 1973 tot 1977 was hij Plaatsvervangend Permanent Vertegenwoordiger bij de Europese Gemeenschappen. Tweemaal bezette hij een ambassadeurspost, van 1977 tot 1980 in de Poolse hoofdstad Warschau en van 1983 tot 1986 in de Spaanse hoofdstad Madrid. In dat laatste jaar trad hij terug uit de Buitenlandse Dienst in verband met zijn publieke stellingname inzake de wapenwedloop.

Bron Wikipedia

[/box]