Eindelijk een ander geluid dan oorlogsretoriek

“Zelden zoiets doms gelezen”, reageerde hoogleraar theologie Stefan Paas op de open brief van met name collega-theologen. De briefschrijvers oogstten veel kritiek met hun anti-anti-geweld-betoog. Theo van de Kerkhof ziet in dat betoog een welkome aanvulling op een vrijwel unaniem enthousiasme voor tegengeweld.

Door Theo van de Kerkhof

De open brief, ‘Voor het te laat is’, waarin de vereniging Kerk en Vrede zich keert tegen de bewapening van Oekraïne door het Westen, riep veel negatieve reacties op. Ook uit kringen van theologen.  “Zelden zoiets doms gelezen”, reageerde hoogleraar theologie Stefan Paas in het Nederlands Dagblad van 9 juni. En medeondertekenaar Thomas Quartier, de huidige theoloog des vaderlands, zou zelfs zijn titel ontnomen moeten worden, zo klonk het.

Nou is de argumentatie in de open brief misschien niet in alle opzichten even gelukkig. (Er kleeft een zweem aan van begrip voor de Poetin-agressie), maar wat mij trof, is dat er eindelijk eens een ander geluid te horen viel dan dat van de oorlogsretoriek, die sinds het begin van de oorlog klinkt in de Nederlandse politiek en media: een bijna unaniem enthousiasme voor tegengeweld. Als spontane reactie is dat wel begrijpelijk en herkenbaar. Het optreden van Rusland is natuurlijk ongehoord schandalig. Wie zou dat niet willen afstraffen. En ja, het Oekraïense volk is dapper en heldhaftig en verdient onze steun.

De grote vraag is echter of afstraffing en heldhaftig verweer uiteindelijk het lijden niet vergroten? Dat zou mijn belangrijkste argument zijn tegen massief militair tegengeweld. Het aangerichte leed is immens. Ik vraag me af of de bevolking van Oekraïne uiteindelijk niet beter af geweest zou zijn in een militair zwak land, met een vijandige overrompeling in enkele dagen tijd als gevolg. De Oekraïners zouden nu dan zuchten onder een bezettingsmacht, maar meer steden zouden overeind staan, minder doden zouden te betreuren zijn, minder levens radicaal verstoord of op drift. Dan zou burgerlijke ongehoorzaamheid, grootschalige non-coöperatie, langdurige demonstraties en sabotage, geweldloze weerbaarheid kunnen beginnen. Lees het Bezieling-interview met pacifist Kees Nieuwerth: "Pacifisme is immers geen passivisme", stelt hij.

Het gaat mij overigens niet om een radicaal pacifisme, om zuivere beginselen volgens welke je iedere vorm van geweld zou moeten afwijzen. Wat mij het meeste bezighoudt, is het immense leed dat oorlogsgeweld veroorzaakt. Het 'andere-wang-argument' draait m.i. ook niet om geweldloosheid, maar om een spiegelende uitvergroting van het gedrag van de tegenstander. Door onverwachts optreden, dat weigert mee te gaan in het denkschema van de tegenstander, wordt die tegenstander op het verkeerde been gezet.

Gemakkelijke oplossingen zijn er niet. En wat in deze goed of slecht is, is allerminst zeker. Maar er mag wel wat gevarieerder, creatiever en ruimer nagedacht worden als het gaat over oorlog en vrede.

[box type="shadow"]

Open brief

Voor het te laat is

Rusland heeft Oekraïne overvallen. De verontwaardiging daarover is terecht. De beelden van wat de oorlog aanricht spreken boekdelen. Dat Poetin het internationale recht aan zijn laars lapt staat buiten kijf. Maar deze oorlog komt niet uit de lucht vallen. Poetin maakte al lange tijd duidelijk dat een NAVO-lidmaatschap voor hem de rode lijn is die niet ongestraft mocht worden overschreden. Het Westen bleef echter categorisch weigeren Poetin tegemoet te komen.

Wat ons zorgen baart is dat het antwoord van het Westen op de oorlog niet is uit alle macht te proberen de oorlogvoerende partijen zo snel mogelijk tot een akkoord te bewegen maar: bewapenen en nog eens bewapenen. Dat heet dan steun aan het heldhaftige Oekraïense volk maar betekent wel dat de oorlog voortduurt met alles wat daar aan verschrikkingen bij hoort.

Onduidelijk is of het Westen nog een idee heeft waar de oorlog eindigt. Tot de laatste Oekraïner gesneuveld is? Of tot Oekraïne de oorlog gewonnen heeft? Wat moeten wij ons daar precies bij voorstellen?

Wat ons ook zorgen baart is dat de inzet van de oorlog intussen niet meer een lokale oorlog tussen Rusland en Oekraïne is maar, zoals onze minister van buitenlandse zaken Hoekstra onlangs verklaarde, tussen twee ideologieën, een krachtmeting tussen democratie en autocratie. Als dat zo is, dan is Rusland – en hetzelfde geldt voor het eveneens autocratische China – geen onderhandelingspartner meer. Dan is het alleen nog maar de vijand die verslagen moet worden. Dan is de oorlog, ook als die in Oekraïne beëindigd wordt, in feite nooit voorbij. En dat in een wereld die juist is aangewezen op samenwerking, willen wij de globale crises, klimaat en armoede, nog kunnen oplossen.

Wij roepen de  Europese politiek op: keer terug van de heilloze weg van het bewapenen van Oekraïne en het verder isoleren van Rusland. Voorkom een totale, uitzichtloze oorlog in Europa voor het te laat is!

Pinksteren 2022

Ondertekenaars open brief “Voor het te laat is”
Henk Baars (voorzitter vereniging Kerk en Vrede)
Dick Boer (emeritus docent aan de Theologische Faculteit van de UvA)
Gijs den Boer (voorzitter stichting 2of3bijEEN)
Dr Egbert Boeker (oud-hoogleraar natuurkunde Vrije Universiteit)
Jan Compagner (Woerden, emeritus-predikant in de Protestantse Kerk in Nederland)
Harm Dane (voormalig beleidsmedewerker van de Protestantse Kerk in Nederland)
Prof. dr. Jolle Demmers (hoogleraar Conflict Studies, Universiteit Utrecht)
Marie-Anne van Erp (voorzitter Haags Vredes Initiatief)
Marjolein Gardien (bezorgde (groot)moeder, docent, bestuurslid Haags Vredesinitiatief)
Ds. Dr. Margriet Gosker [Venlo]
ds. Bram Grandia
Gerrit de Groot (Den Haag, emeritus predikant PKN)
Paul Jonas (arts/econometrist, docent Leids Universitair Medisch Centrum)
Karl van Klaveren (vrijzinnig predikant in Den Haag)
Jan van der Kolk (oud-voorzitter werkgroep vluchtelingen Raad van Kerken)
P.A.Kuhlmann diaken (Parochie de Vier Evangelisten Den Haag)
José van Leeuwen (gepensioneerd. Werkend in hospice )
Derwisj A.Maddoe (voorzitter Federation Islamic Organisations)
Sameer Mehendale (schrijver, Amsterdam)
Jannie Nijwening (geestelijk verzorger)
Harry Pals (emeritus predikant Protestantse kerk en voorzitter Vereniging voor Theologie en
Maatschappij)
Prof. dr. Ferenc Postma [Venlo]
Prof. Dr. Thomas Quartier osb (Hoogleraar Theologie Radboud Universiteit Nijmegen
Theoloog des Vaderlands)
Jan Schaake (werkgroep inclusieve veiligheid)
Willem Schinkel (hoogleraar social theorie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam)
Tim Stok (commercieel ondernemer, sociaal ondernemer en kerkbestuurder HH Martelaren
van Gorcum Amsterdam)
Piet Vliegenthart (Utrecht, emeritus predikant PKN)
Greetje Witte-Rang (secretaris Theologische Werkgroep Kerk en Vrede)
Jaco Zuurmond (predikant/academiepredikant Enschede)

[/box]