Emanuel Rutten: “Aristoteles verrijkt ons verstand met emotie en karakter”

7 juni 2018

“Retorica wordt vaak gezien als een foefje: bedriegelijke vleierij, schone schijn. Plato wilde er niets van weten. Zijn leerling Aristoteles echter bepleitte een verantwoorde woordkunst, in dienst van de waarheid. Filosoof Emanuel Rutten treedt in zijn voetspoor. ‘De Retorica’ van Aristoteles is zijn favoriete boek.

Door Cees Veltman

"Retorica is een praktijk waarin je hele leven zich verwerkelijkt. Ons verstand, onze emoties en ons karakter zijn de drie dimensies van ons leven. Door retorica te beoefenen, ontwikkel je ze alle drie en zo ontwikkel je een persoonlijke levensstijl. Door de dingen via het woord toegankelijk te maken, bouwen wij een hele wereld op. Het spreken verwerkelijkt de waarheid.

Levensovertuigingen en wereldbeelden zijn retorische drie-eenheden: verstand, emotie en karakter komen daarin samen. Of je nu een christelijk wereldbeeld hebt of een seculier, dat maakt niet uit. Ons verstand moeten we verrijken met emotie en karakter, vind ik en Aristoteles zet me op dat pad. Plato wilde helemaal niets van retorica weten – ook al was hij zelf een groot redenaar. Die woordkunst is maar bedrieglijk, vleierij en schone schijn, vond hij. De macht van het woord was volgens hem zelfs een gevaar voor het zoeken en vinden van waarheid.

Zijn leerling Aristoteles vond met zijn ‘De Retorica’ een gulden middenweg. Hij bepleit een wijsgerig verantwoorde retorica die in dienst staat van de waarheid. Juist door ons in de retorica te richten op wat overtuigend is, dienen we de waarheid. Als alle mensen in de samenleving hun overtuiging in het spel brengen, het spel eerlijk spelen volgens de regels en zo sportief zijn zich door goede argumenten te laten overtuigen, zal uiteindelijk de waarheid boven drijven. Want die argumenten houden stand op grond van algemeen aanvaarde uitgangspunten. Mensen hebben volgens Aristoteles een toereikende aanleg tot waarheid en tot het aanvaarden van wat overtuigend en aannemelijk is.

Onthullen en verhullen

De dingen zijn zoals ze schijnen te zijn, zegt Aristoteles. Datgene wat waar schijnt, is wat we omarmen. Het meest waarschijnlijke overtuigt het meest omdat het het meest plausibel is. Niet alleen omdat dat het meest rationeel is – een veelgemaakte denkfout – maar ook omdat het aansluit bij onze emoties en gevoelens en zintuigen en daar mogen we op vertrouwen, zo optimistisch is Aristoteles. Een mens is immers niet alleen een rationeel wezen.

Het woord en de retorica moeten we echter niet overschatten. Aristoteles besteedt in zijn boek ook aandacht aan non-verbale communicatie, aan lichaamstaal, gezichtsuitdrukking en stemvolume. Het gaat er niet om slechts te begrijpen wat er gezegd wordt, maar vooral om wat bewust wordt weggelaten en sterk geaccentueerd wordt. Je kunt gewoon analyseren wat er in een tekst staat, maar de retorische structuur – daar heeft Heidegger op gewezen – is het spel van onthullen en verhullen, ontsluiten en toedekken. Daar moeten we oog voor hebben, ook als politici iets zeggen. Door gebrek aan klassieke retorische scholing zijn veel politici niet meer in staat te spreken over het morele en het goede leven. Zoals premier Rutte zich verdedigde in de kwestie van de afschaffing van de dividendbelasting voor grote bedrijven, dat is eerder spitsvondigheid dan echte retorica. Was hij geloofwaardig, heeft hij ons overtuigd of heeft hij in de Tweede Kamer alleen maar logisch en bijna juridisch standgehouden? Dat standhouden is niet helemaal gelukt.

Geen universele eigenschappen

In mijn boek ‘Het Retorische Weten’ ben ik tot de conclusie gekomen dat er geen universele eigenschappen bestaan. Dus er zijn geen eigenschappen die alle dingen hebben. Welke eigenschap je ook maar bedenkt. Als ik gelijk heb, moeten er dus ook dingen zijn die niet materieel, niet fysisch zijn. Daarmee vernietig je dus het materialisme. Dat is een belangrijke conclusie voor een meer spiritueel, transcendent wereldbeeld. Ik ben christen, dus voor mij gaat het dan om christelijke spiritualiteit, maar los daarvan gaat het om een anti-sciëntistisch wereldbeeld. Want er zijn blijkbaar dingen die door de wetenschap niet gekend kunnen worden. Dan moeten er wel dingen bestaan die niet veroorzaakt zijn. Want de eigenschap ‘veroorzaakt zijn’ is immers niet universeel. Als je al deze conclusies optelt krijg je een prachtig spiritueel wereldbeeld.”

-------------------

Aristoteles, De Retorica, Historische Uitgeverij Groningen, 276 blz., € 35,-.

[box type="shadow"]

Emanuel Rutten (1973) is filosoof en wiskundige. Hij is verbonden aan de faculteit geesteswetenschappen van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zijn onderzoeks- en onderwijsterrein is de relatie tussen geloof en wetenschap. Rutten baarde enkele jaren geleden opzien met een nieuw type gods'bewijs' (zie: Een modaal-epistemisch argument voor het bestaan van God).

Recente publicatie: Het Retorische Weten, Leesmagazijn, 268 blz., € 24,95. Het boek is een bundeling van teksten over retorica, dialectiek en kenleer, speculatief realisme, betekenis en vrijheid, de vraag of de filosofie in haar bestaan wordt bedreigd en over liefde en lijden.