Het niet weten is voor mij heel belangrijk. De wereld en de kosmos zijn zo overdadig dat we die met ons menselijke vermogen nooit helemaal zullen begrijpen. We zien soms meer dan we weten. Dat zie ik terug in ‘Totale zonsverduistering’, zegt Marjan Slob, filosoof en essayist over haar favoriete essay van Annie Dillard. Deze Amerikaanse auteur wordt als een moderne mysticus beschouwd. Slob is zelfstandig denker en schrijver en won met het essay ‘Hersenbeest’ de Socratesbeker voor het beste filosofische essay. Vorig jaar kwam haar boek ‘De lege hemel, Een kleine filosofie van eenzaamheid’ uit.
Door Cees Veltman
“In ‘Totale zonsverduistering’ beschrijft de Annie Dillard indrukwekkend de totale zonsverduistering die zij in 1979 in de staat Washington meemaakte. Zij sterft niet ter plekke van angst zoals ooit de Beierse keizer Ludwig toen de zon verduisterde, maar zij ervaart die als een griezelige en overrompelende gebeurtenis, die haar uit het gewone menselijke leven werpt. Heel beklemmend. Net alsof je vanuit het dodenrijk of naar het dodenrijk kijkt naar iets wat we helemaal niet mogen en kunnen zien en weten. Iets wat eigenlijk buiten onze beleving is. De wereld is verkeerd, is de gedachte die bij Dillard opkomt. Iemand die met haar naar de eclips kijkt, ziet in de lichtring om de zon een reddingsboei. Dat is een compleet ander beeld.
De eclips verwijst naar een enorme schaal van ruimte en tijd en naar het onmeetbare leven. Als Dillard naar haar man kijkt op dat moment, is het alsof hij dood en al lichtjaren van haar verwijderd is. Mijn interpretatie is dat zij inziet dat mensen nietige wezens zijn. We kunnen wel een geriefelijk leventje leiden met onze taal en gewoonten, met onze ideeën over de zin van het bestaan en over hoe je het beste kunt leven, maar op zo’n bijzonder moment valt alles weg. Het dringt tot je door hoe tijdelijk je leven is, hoe klem de mensheid zit en hoe onbewogen en onbarmhartig de kosmos hier tegenover staat. We zijn waarschijnlijk de enige denkende wezens in de kosmos en moeten helemaal zelf betekenis aan ons leven geven. We moeten ons geen illusies maken. Dat is een griezelige gedachte.
“Dillard zag opeens iets dat haarzelf te buiten ging”
Op het moment dat Dillard de maan totaal voor de zon ziet schuiven, wordt er om haar heen geschreeuwd, schrijft ze en zelf heeft ze waarschijnlijk ook geschreeuwd, van angst. Zij zag opeens iets dat haarzelf te buiten ging. De kosmos gaat de menselijke maat verre te boven. Dat zou je een religieus gevoel kunnen noemen. Zij leerde dat wij heel kwetsbaar zijn en dat we onze kennis niet voor de realiteit moeten schuiven. Wakker geschud door de overdaad en de grootsheid van de kosmos, zag zij dat alles met elkaar verbonden is. Als je dat eenmaal hebt gevoeld, wordt dat een soort appel, denk ik. Je zult haast als vanzelf anders gaan leven op de aarde die ons draagt en die we moeten beschermen.
In mijn boek ‘De lege hemel’ citeer ik Dillard en ook de zeventiende-eeuwse denker Blaise Pascal. Een heel gelovige man, een groot wiskundige en astronoom die het menselijke bestaan vanuit religieuze bevlogenheid probeerde te doorgronden en een plan achter de schepping probeerde te ontdekken. Hij concludeerde dat wij niet in staat zijn iets met zekerheid te weten, maar dat het ons ook niet gegund is onwetend ons leven te leiden. We drijven rond op een uitgestrekt middengebied. Misschien lopen we als mensen wel verloren op aarde rond. Een band met God kunnen we niet meer met een beroep op ons verstand beredeneren. En misschien bestaat God niet. Dat was voor iemand in zijn tijd een koude douche en gaf hem een gevoel van eenzaamheid. Niets is meer zeker in het leven.
“Ik voel zelf die eenzaamheid ook”
Ik voel zelf die eenzaamheid ook. Filosofie is voor mij een manier om eenzaamheid te verlichten omdat ik me verbonden voel met andere filosofen. Sommige dingen in het leven bieden wel geborgenheid, zoals liefde, maar ook liefde valt niet te bewijzen, alleen maar te voelen. Liefde is een gewaarwording, niet te pakken voor een ander. Wij mensen zijn de enigen die weet hebben van liefde.
Zelfs de zon biedt geen zekerheid, want zal ooit uitdoven. Dat is een kille waarheid over onze hele existentie. Het gaat in Dillards essay niet alleen om prachtig beschreven gevoelens bij een planetair verschijnsel, maar vooral om een ander levensgevoel. In dat besef, gaan we natuurlijk gewoon weer door met ons leven, maar hopelijk wel op een nieuwe manier.”
---------------------------------------------------------
Annie Dillard, ‘De overvloed, essays’, o.a. ‘Totale zonsverduistering’, AtlasContact, 224 blz., € 24,99, E-book 13,99
Marjan Slob, ‘De lege hemel, Een kleine filosofie van eenzaamheid’, Ambo Anthos, 224 blz., € 20,99
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
