Elke dag na zijn ochtendgebed reciteert Jorge Mario Bergoglio een tekst van Thomas More, de zestiende-eeuwse Engelse, katholieke politicus die in de twintigste eeuw werd heilig verklaard. Het gaat dan om diens Gebed voor de Humor, waarvan de eerste regelluidt: ‘Grant me, O Lord, good digestion, and also something to digest.’ Te vertalen als: ‘Geef mij, Heer, een goede spijsvertering, en ook iets om te verteren.’
Jorge Bergoglio is de man die sinds 2013 de bisschop van Rome is en sindsdien beter bekend is onder zijn pauselijke naam Franciscus. De Argentijn vertelt over het gebed van More in de documentaire Pope Francis: a man of his word, in 2018 gemaakt door de beroemde Duitse cineast Wim Wenders en te zien via streamingdienst Netflix.
De reden dat Bergoglio het gebed van Thomas More noemt, is dat de paus in het dagelijkse leven twee belangrijke vormen van schoonheid ziet. De ene schoonheid is een glimlach die je door iemand wordt geschonken. De tweede is de humor, die het vermogen om te lachen aanboort.
Het is prachtig dat iemand als de paus van Rome de kracht van humor aanprijst, een aanprijzing die ook nog eens geloofwaardig is omdat de lach rijkelijk aanwezig is op het gezicht van Jorge Bergoglio. Ware humor is mild en zacht, en past daarom bij de religieuze mens. Dat schreef de Deense filosoof Søren Kierkegaard al in de negentiende eeuw. De religieuze mens weet als geen ander hoe scherp het contrast is tussen zijn eigen beperktheid en Gods volmaaktheid, maar heeft tegelijkertijd een diep besef van Gods genade. Daardoor kan hij of zij zichzelf bezien in een vergevingsgezind licht. De bevrijdende (glim)lach is dan een uiting van de diepe mildheid waarmee we naar onszelf mogen kijken.
SERIE: Stories of a generation with pope Francis
Op hetzelfde Netflix staat sinds kort ook de vierdelige serie Stories of a generation with pope Francis, gebaseerd op het boek Sharing the wisdom of time waarin ouderen uit alle hoeken van de wereld hun levenservaring delen met jonge mensen. Naast bekendere mensen als filmmaker Martin Scorsese, die zijn dochter voorleest uit de religieuze roman Gilead van de Amerikaanse schrijver Marilynne Robinson, en primatologe Jane Goodall, die vertelt hoe ze ooit begon aan haar veldstudie bij chimpansees, komt onder andere een bejaard echtpaar uit Montevideo, Uruguay aan het woord. Ondanks hun hoge leeftijd schuiven de man en vrouw af en toe de meubels tegen de muur aan en dansen ze de tango op de vrijgekomen, fraaie granieten vloer in hun woning. Als de man nadenkt over zijn eigen sterfelijkheid, komt in zijn herinnering een cartoon van het hondje Droopy naar boven die hij ooit zag. In de cartoon zegt iemand tegen het hondje: ‘Weet je, Droopy, dat we op een dag allemaal dood gaan.’ Waarop die laatste antwoordt: ‘Ja, maar niet op al die andere dagen.’
Zo helpt humor ons een lichte lijn te trekken rond de zwaarste elementen van het menselijk bestaan. Opvallend genoeg beschreef priester Antoine Bodar in 2015, in een vilein essay in Trouw, dat Bergoglio juist een man is zónder ‘ironie en humor’. Bodar zag in de Argentijn als paus bovendien een ‘teloorgang van stijl’, wat volgens hem de grond was van Bergoglio’s populariteit: ‘Reden te meer dat Bergoglio zo aangenaam overkomt bij een volk dat de eigen lompheid in die van de paus weerspiegeld ziet.’
FILM: The Two Popes
Die lompheid die Bodar waarnam, zal door een welwillender gestemd persoon eerder worden gezien als het kameleontisch vermogen van een jezuïet om zich aan te passen aan de tijden die veranderen. Dat zit ook in de speelfilm The Two Popes uit 2019. Ook deze film is op Netflix te zien, gemaakt door de fabelachtige Braziliaanse regisseur Fernando Meirelles.
In het begin van de film zien zit een scène die zich in 2005 afspeelt tijdens het pauselijk conclaaf dat zou culmineren in de uitverkiezing van Ratzinger tot de nieuwe paus Benedictus. We zien de kardinalen Ratzinger en Bergoglio hun handen wassen op een toilet bij de Sixtijnse Kapel. Met zijn handen onder de kraan fluit Bergoglio een melodietje dat Ratzinger niet kan thuis brengen. ‘Welke hymne is dat?’, vraagt de Duitser. Dat is Dancing Queen van Abba, reageert de Argentijn zonder gêne.
Bergoglio is de eerste jezuïet op de pauselijke zetel, en de jezuïeten hangen het idee van ‘inculturatie’ aan. Dat betekent dat een jezuïet, in zijn poging om mensen met het evangelie te bereiken, midden in de hedendaagse cultuur gaat staan. In speelfilm The Two Popes wordt hij door de Britse scenarist Anthony McCarten dan ook nadrukkelijk neergezet als groot voetbalfan, supporter van de club San Lorenzo uit Buenos Aires.
Juist dat de Argentijn op dit punt om zichzelf kan lachen, is een teken dat zijn ego toch niet zo groot is
jurgen tiekstra
Ook humor dus hoort bij dat dagelijkse, diep menselijke leven. ‘Het kunnen onthouden van grappen is een essentieel onderdeel van de jezuïetenopleiding’, schertst Bergoglio in The Two Popes. Uitgangspunt van de filmplot is dat hij als aartsbisschop van Buenos Aires zijn ontslag wil indienen, om zijn laatste jaren door te brengen als pastor van een kleine parochie. Hij wordt ontboden in Rome en ontmoet paus Benedictus, gespeeld door acteur Anthony Hopkins, in de pauselijke zomerresidentie in Castel Gandolfo. Daar praten ze uitvoerig met elkaar, evenals een dag later in een nog niet met toeristen volgelopen Sixtijnse Kapel. Benedictus wil de ontslagbrief van Bergoglio steeds niet aannemen, maar eerst nog verder praten over hun contrasterende opvattingen over hoe de kerk aanwezig zou moeten zijn in de moderne wereld.
Tijdens hun eerste gesprek in de met zorg onderhouden tuin van de zomerresidentie maakt Benedictus Bergoglio het verwijt, net zoals Bodar dat in wezen deed, dat de Argentijn een te groot ego heeft. Bergoglio geeft die zwakte met een glimlach toe. Dat is inderdaad een valkuil van veel Argentijnen, zegt hij. ‘Hoe pleegt een Argentijn zelfmoord?’, vraagt hij Benedictus. ‘Hij klimt bovenop zijn ego en springt er vanaf.’ Benedictus vindt de gewaagde grap niet zo leuk. ‘Haha’, zegt hij sarcastisch.
Maar juist dat de Argentijn op dit punt om zichzelf kan lachen, is een teken dat zijn ego toch niet zo groot is. In de documentaire van Wim Wenders benadrukt Bergoglio dat het belang van nederigheid toeneemt naarmate een mens machtiger wordt. Verliest een mens de nederigheid uit het oog, dan zal de macht hem of haar ruïneren, zegt hij. Dat doet denken aan wat een bevriende kardinaal tegen Bergoglio zegt in The Two Popes, als de Argentijn tot zijn schrik al tijdens het pauselijk conclaaf van 2005 bijna tot paus gekozen wordt, ten koste van Ratzinger: ‘De voorwaarde voor een goed leider is dat hij geen leider wil zijn.’
Hoe roerend is het dan ook dat Bergoglio al als aartsbisschop in de hoofdstad van Argentinië arme mensen in een sloppenwijk van Buenos Aires de voeten waste. Zo zien we hem ook in de documentaire van Wim Wenders, op toer door de hele wereld: van de Centraal Afrikaanse Republiek tot de Filippijnen, van Lampedusa tot het Amerikaanse Congres, van Bolivia tot Israël. Ook in een Amerikaanse gevangenis wast hij de voeten van de mensen die er gevangen zitten, drukt een kus op de getatoeëerde voet van één van de gedetineerden, en benadrukt dat de eerste mens die heilig verklaard werd een gevangene was. Dat was de man die naast Jezus aan het kruis hing en het voor Hem opnam.
In die uitspraak, dat de eerste heilige een ter dood veroordeelde was, schuilt nederigheid. Maar ook een vriendelijke lach. Om zo te kunnen lachen heb je humor nodig. Misschien draagt Bergoglio toch meer daarvan in zich dan Antoine Bodar hem destijds wilde toekennen.
Te zien op Netflix:
- serie Stories of a generation with pope Francis
- speelfilm The Two Popes
- documentaire Pope Francis: a man of his word
- documentaire Un anno di pontificato
