“Een boek uit 1954 bevestigt mij in mijn dagelijkse werkstrategie: het vertelt hoe je je kunt verhouden tot wij-zij denken. Eenduidigheid is het kwaad”, zegt Bart Brandsma, filosoof, trainer en consultant, over een van zijn favoriete boeken ‘God zoekt de mens’ van Joshua Heschel. Heschel was een rabbijn voor wie de orthodoxie te klein was. De expert in joodse filosofie verrast op elke pagina.
Door Cees Veltman
“De mens zoekt God, maar het is ook en misschien wel vooral andersom. Ik vind het een prachtboek. De inzichten buitelen over elkaar heen zodat je het boek niet precies kunt navertellen. Heschel kun je niet even uitleggen of doorvertellen, je moet de leeservaring ondergaan. Zijn boek lijkt op Wachten op God van Simone Weil. Dat brengt je ook in een bijzondere, nieuwe denkwereld. Ik kan het steeds herlezen, zonder dat ik het me helemaal eigen kan maken. Ik moet me blijven inspannen.
Heschels boek gaat onder meer over polariteit en ik heb een boek geschreven over polarisatie. Polarisatie is soms bedreigend, maar soms ook prachtig. Polarisatie is iets dat bij het leven hoort. In het joodse geloof is polariteit niet weg te denken. Dat is voor mij een geruststellende bevestiging van hoe ik er zelf naar kijk. Heschel vertelt mooi hoe we de letter en de geest – zoals je die in elke godsdienst aantreft – allebei nodig hebben. Polarisatie van denkbeelden en gebeurtenissen, lichaam en geest, gelijkvormigheid en individualiteit, wet en innerlijke ervaring, vreugde en discipline, tijd tegenover eeuwigheid, je kunt zelf bepalen waar je leeft in het midden van die polariteiten. Het leven is dat midden.
Sommigen vinden dat we in religie ‘de wetten’ moeten naleven en dat is het dan. Anderen vinden vooral en soms alleen spontaniteit en innerlijke beleving van belang. Vandaag de dag is in de benadering van geloof de nadruk meer komen te liggen op spontaniteit, op persoonlijke religieuze beleving. Dat vind ik ook belangrijk, maar niet zonder routine, traditie en wet, want die hebben we nodig. Ik wil me graag verhouden tot de religieuze traditie waar we uit komen.
We moeten niet het lichaam kleineren of de geest opofferen, schrijft Heschel. Het lichaam is de discipline, de wet, de geest is de spontaniteit, de devotie en de innerlijke vrijheid. Maar het lichaam zonder geest is een lijk en de geest zonder lichaam is een spook. Bij het verschijnsel polarisatie mogen beide polen bestaan. Het uithouden in die spanning, dat is het leven. Nou, dat wil ik wel honderd keer verteld krijgen in Heschels telkens andere bewoordingen en vertellingen.
‘Eenduidigheid is het kwaad’
Dit boek uit 1954 vertelt me waar het om draait in mijn advisering. Ik werk met burgemeesters, ministers, docenten, politie en bijvoorbeeld radicaliseringsexperts. Mensen vinden het in een spanningsveld moeilijk uithouden in het midden. Ze willen liever of het een of het ander. Elite of volk, voor of tegen zwarte piet, voor of tegen de avondklok, klimaatontkenner of juist klimaatfanaat. Christelijk of moslim, man of vrouw. Vrijwel altijd is de kunst: allebei. En vrijwel altijd is het ook lastig om beide polen te laten meewegen. Zwart-wit denken is eenvoudiger. Activisten die doorschieten, ik noem maar wat, natuurliefhebbers die Shell verketteren, laten hetzelfde gedrag zien als een Shell dat de groene activisten verkettert.
Het uithouden in het midden, omgaan met niet-weten, in plaats van oordelen is niet eenvoudig. Je moet leren ruimte te maken, en daarbij ook het onbekende toe te laten. Je gaat in het onbekende staan en moet heel goed luisteren. Daar heb je uithoudingsvermogen, inspiratie en geduld voor nodig. Ik zou verwachten dat kerken, lees hier wat mij betreft ook moskee of synagoge, ons daar meer houvasten voor aanreiken. Je redt het namelijk niet alleen met doorzettingsvermogen – dat is heel seculier – je hebt ook geloof nodig. Met het uithouden in het midden win je overigens niet de Nobelprijs voor de vrede, want je bent er niet zo zichtbaar, je hebt geen ferme ideeën, je bent een zoeker. Religie staat ons daarin bij en dan hoef je niet te kiezen tussen de ene of de andere religie. ‘God zoekt de mens’, dat vind ik heel prettig; en de mens kan mogelijk ‘iets van God’ zichtbaar maken.
Je hebt twee soorten woorden, zegt Heschel, beschrijvende woorden en aanduidende woorden. De laatste verwijzen naar het onuitsprekelijke dat niet te beschrijven is. Heschel verschaft je comfort door met aanduidende woorden langs het onuitsprekelijke te scheren. Hij brengt je in een toestand waardoor het onuitsprekelijke even wat minder vreemd overkomt. Dat is een ontvankelijkheid die hij losmaakt. Na afloop van een lezing zei iemand me eens: erg bedankt voor uw informatie. Dan zak ik door de grond, want informatie is dood. Laten we informatie gewoon aan elkaar toesturen, per mail of PowerPoint. Een verhaal is iets anders, een lezing moet een gebeurtenis zijn en kan je bij een ervaring brengen, in het geval van Heschels boek bij het onuitsprekelijke. Jonathan Sachs en Simone Weil doen dat ook voor mij.
‘Het jodendom is een wilsfilosofie’
In Israël heb ik eens de controversiële rabbijn Yeshayahou Leibowitz gesproken, kort voor zijn dood. Dat was een schokkende ervaring om wat hij me duidelijk maakte over het jodendom. Ik wilde van hem weten hoe het verder zou gaan met Israël en historische lessen leren. Met zijn hoge falsetstem zei hij dat de wetenschap ons daar niets over kan vertellen en de geschiedenis ook niet. Het gaat erom wat we willen.
Het jodendom is een wilsfilosofie. We zijn afhankelijk van menselijk ingrijpen. Je kunt ook zeggen van goddelijk ingrijpen. God heeft de mens nodig, zoekt de mens om in de wereld iets te kunnen bewerkstelligen. God is verborgen, maar als de mens compagnon wordt, kan er heel veel gebeuren. Het gaat met de mensheid niet de ene of de andere kant op, het is de wil die ons leidt. Volgens het joodse geloof was het een unieke gebeurtenis dat Mozes op de berg de wetten kreeg aangereikt. Dat was niet te verwachten op basis van de geschiedenis, het was een unieke gebeurtenis. Het is ook niet zo dat een uniek feit zich zo af en toe nog herhaalt. Hier is ‘de wil’ in het spel. De wereld ziet er heel anders uit als je vanuit de wil denkt.
Leibowitz was controversieel omdat hij zei dat de Joden nazi’s waren geworden door hun behandeling van de Palestijnen en omdat ze de staat boven alles stellen. Met zo’n stelling maak je geen vrienden. In Nederland zijn we in politieke discussie wat meer gewend om rekening met elkaars gevoelens te houden, maar vooral om uiteindelijk het compromis te sluiten. Hij knalde zijn mening er gewoon uit. De eindstand was controverse en polarisatie. Toch een mooie man, veel van geleerd, net als van Heschel.”
---------------------------------------------
Abraham Joshua Heschel, God zoekt de mens, een filosofie van het jodendom, Abraxas, 479 blz., € 22,50.
Bart Brandsma, ‘Polarisatie, inzicht in de dynamiek van wij-zij denken’, BB in Media, 123 blz., € 24,75.
Bart Brandsma, De hel, dat is de ander; het verschil in denken van moslims en niet-moslims, BB in Media, 160 blz., € 19,95. www.insidepolarisation.nl
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
