Met zijn recente encycliek Fratelli Tutti heeft paus Franciscus een belangrijke bouwsteen toegevoegd in de ontwikkeling van het katholiek sociaal denken. Communicatie en dialoog dienen de grondslag te zijn voor iedere vorm van samenleven. Vanuit die optiek staat de paus ook zeer kritisch tegenover het (katholieke) idee van een rechtvaardige oorlog.
Door René Grotenhuis
Op 4 oktober, het feest van Sint Franciscus, presenteerde zijn pauselijke naamgenoot een nieuwe encycliek. Deze begint met de woorden waarmee Franciscus zich in zijn geschriften tot zijn ordegenoten richtte: Fratelli Tutti.
Broeder- en zusterschap is de basis van de samenleving. De fundamentele gelijkheid van ieder mens voor God is het steeds terugkerende refrein van de encycliek. Dat is niet alleen een mooi theologisch uitgangspunt, het is wat paus Franciscus betreft ook de basis voor de praktijk van het samenleven. De paus laat zich niet van de wijs brengen: de grote uitdagingen van onze tijd vragen om een geest van broederschap en zusterschap. Alleen langs die weg is een richting te vinden die aan iedereen recht doet. Dat geldt net zo goed voor de coronaepidemie als voor het vraagstuk van vluchtelingen en migranten. Het geldt voor het alsmaar intenser wordende debat over identiteit en diversiteit, het is de basis voor een rechtvaardige economie.
Open oog en oor
Franciscus roept op tot communicatie en dialoog in de rotsvaste overtuiging dat het delen van onze uiteenlopende werkelijkheid ons een open oog en oor biedt voor de rijkdom van de schepping. De ander is geen bedreiging voor wie ik zelf ben, hij maakt mijn blikveld ruimer en laat mij zo meedelen in die rijkdom.
Die universele broeder- en zusterschap vraagt om een wereldautoriteit die met gezag zorgt voor vrede en rechtvaardigheid. Hij roept op tot een hervorming van de Verenigde Naties die recht doet aan de diversiteit en aan de waardigheid van iedereen, ook van de kleine landen die in het grote geopolitieke geweld niet meetellen.
Caritas
Deze nieuwe wereldorde die Franciscus voor ogen staat, is opgebouwd op een politieke visie in de lijn van het broeder- en zusterschap. Politiek is ook een dienstbetoon uit liefde voor mensen en de menselijke gemeenschap. Politiek is wat de paus betreft ten volle caritas. Daarmee zet hij een belangrijk politiek concept neer. Politiek als caritas staat tegenover een politiek die met steeds meer cynisme tegemoet wordt getreden. Voor velen is politiek niet meer dan een spel om de macht waarvan je weet dat het niet deugt en waarvan mensen eigenlijk bij voorbaat al accepteren dat het unfair wordt gespeeld en slechts gericht is op eigen- of groepsbelang. Wat de paus betreft hoeven we ons niet neer te leggen bij die politieke cultuur.
Rechtvaardige oorlog
Paus Franciscus houdt in deze encycliek een pleidooi voor een politiek die misschien wel als belangrijkste taak heeft de dialoog tussen mensen mogelijk en productief te maken zodat verschillen in cultuur, religie en politieke ideologie overbrugd kunnen worden.
De nadruk die hij legt op dialoog en communicatie brengt hem er ook toe om zeer kritisch te zijn over het idee van een rechtvaardige oorlog. Sinds de middeleeuwen is in de katholieke theorie de gedachte ontstaan dat in heel bijzondere gevallen een oorlog gerechtvaardigd kan zijn. Deze paus stelt zich uitdrukkelijk de vraag of de positieve uitkomsten wel opwegen tegen de vernietiging en de dood van elke oorlog en of alle mogelijkheden van dialoog en communicatie van de moderne tijd niet altijd de kans bieden om een conflict vreedzaam op te lossen.
Ik zou het van belang vinden om de aanzet van deze paus tot een kritische reflectie op het idee van de rechtvaardige oorlog theologisch op te pakken. De hoeveelheid gewapende conflicten en het gemak waarmee wapens worden ingezet voor het eigen gelijk, rechtvaardigen een krachtig en helder antwoord van het katholiek sociaal denken.
Belangrijke bouwsteen
Met de encycliek heeft Franciscus veel van wat hij de afgelopen jaren heeft gezegd en geschreven bij elkaar gebracht onder het samenvattend thema van de broederschap/zusterschap. Dat maakt deze encycliek minder verrassend en minder verfrissend dan Laudato Sí. Het blijft een belangrijke bouwsteen in het ontwikkelen van het katholiek sociaal denken en als bijdrage tot een ander denken over politiek.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
