Godvergeten

Het recent verschenen boek Misbruik kan niet van de Franse jezuïet Patrick Goujon geeft op opmerkelijke wijze inzicht in de gevolgen van misbruik. Alle verhalen zijn uniek. Dit ook. Maar het is met heel veel zelfinzicht geschreven. Aldus recensent Erik Borgman. Over seksueel misbruik gaat ook de vierdelige Vlaamse documentaire-serie Godvergeten, die vanaf zondag 12 november 2023 te zien is op NPO Start. In de documentaireserie, die in Vlaanderen een enorme schokgolf teweegbracht, doen slachtoffers van seksueel misbruik door katholieke geestelijken uitgebreid hun verhaal.

Door Erik Borgman

Het is bij tijden adembenemend en steeds hemeltergend, wat slachtoffers van seksueel misbruik door priesters vertellen in de documentaireserie Godvergeten. Het zijn verhalen over verwoeste levens en bovendien getuigenissen over hoe hun verhaal nooit serieus genomen werd en hoe zij zo nog eens opnieuw tot een 'niets en niemand' werden teruggebracht.

Willen weten

Het is dus begrijpelijk dat de documentaire in Vlaanderen tot heftige reacties heeft geleid. Tegelijk zit er voor mij ook een moeilijke kant aan de massieve verontwaardiging over ‘de kerk’. Juist in het tot voor kort zo door en door katholieke Vlaanderen. Immers, wie waren ‘de kerk’? Dat waren de heerooms en de tante nonnekes waarvan vrijwel elke Vlaamse familie er wel een of meer had. En wie waren de slachtoffers? Kinderen en kleinkinderen, broers en zussen, neven en nichten, klasgenoten en mede-misdienaars. Daders en mensen die niet hebben geluisterd toen slachtoffers voorzichtig iets naar buiten brachten zaten veel dichterbij dan de verontwaardiging over het instituut kerk suggereert.

Om de slachtoffers recht te doen en om misbruik in de toekomst naar best vermogen te voorkomen, moeten wij willen weten wat er gebeurd is. Maar wat er gebeurd is, is veel ingewikkelder dan dat een quasi-almachtig instituut misbruik heeft gemaakt van de weerloosheid van kinderen. Ook al waren de slachtoffers inderdaad weerloos, zijn ze op misdadige wijze misbruikt en dragen zij daar tot op vandaag de gevolgen van.

Slachtoffer en priester

Hoe ingewikkeld het is om goed zicht te krijgen op de geschiedenis van misbruik, maakt de Franse jezuïet Patrick Goujon duidelijk. Hij is een slachtoffer die priester en religieus werd. Een succesvol theoloog en specialist in de geschiedenis van de spiritualiteit, werkzaam aan het prestigieuze Centre Sèvres in Parijs. Lange tijd wist hij helemaal niet dat hij slachtoffer was, zo grondig had hij zijn ervaringen ontkend en verdrongen.

Maar zijn lichaam was ze niet vergeten. Als de rugpijn, waarvan hij al last had zolang hij zich kon heugen, ondragelijk wordt en artsen en andere behandelaars de zorg voor hem op zich nemen, komt de herinnering langzaam terug. Over dat proces, en over de emoties die ermee gepaard gingen schreef hij een aangrijpend boek. Het verscheen in 2021 in het Frans onder de titel Prière de ne pas abuser, hetgeen zoveel betekent als ‘alstublieft niet misbruiken’, maar ook gelezen kan worden als: gebed tegen misbruik. Begin oktober van dit jaar verscheen in Vlaanderen de vertaling, getiteld: Misbruik kan niet.

Opluchting, pijn, onzekerheid

Over wat er gebeurd is, is Goujon uiterst kort: "Gedurende bijna drie jaar had een priester zich gemastubeerd tegen mij aan." Niet over wat hij zich daarvan precies herinnert gaat zijn boekje – hij suggereert dat zijn herinneringen zeker aanvankelijk weinig precies zijn – maar over wat het naar boven komen ervan teweeg brengt. Dat blijkt heel veel te zijn, zo weet Goujan in 89 bladzijden duidelijk te maken.

Er is opluchting dat hij weet waar zijn lichamelijke klachten vandaan komen. Er is onzekerheid over of zijn herinneringen wel betrouwbaar zijn. Er is verbijstering om zijn gebrek aan zicht over wat zich in hem verborg, hoewel hij toch anderen begeleidde om zichzelf beter te begrijpen. Er is de vertwijfelde vraag of zijn hele leven niet op leugens en zelfbedrog is gebaseerd. Er is verontwaardiging en verdriet over wat gebeurd is en door verantwoordelijken is nagelaten en zorg over de nog altijd gebrekkige procedures.

Kind in zichzelf

Maar er is uiteindelijk ook dankbaarheid voor het feit dat God hem door alles heen via liefhebbende anderen is blijven dragen en dat hij daarop kon blijven vertrouwen. Er is nog wonderlijker het verlangen dat de dader vergeven wordt. Goujon schrijft zelf niet in staat te zijn tot vergeving zolang de dader er geen blijk van geeft zijn schuld te beseffen en niet om vergeving vraagt. Maar hij schrijft: "Ik vraag God dat Hij hem vergeeft. Ik heb er geen benul van hoe dat kan geschieden. Maar ik hoop er wel op."

Goujon is bevrijd van de woedende haat die de ander in de hel wenst vanwege wat hem is aangedaan. Hij schrijft dit toe aan het kind in hemzelf, dat hem naar zijn overtuiging geleid heeft.

Goujons verhaal maakt indruk omdat het zo nietsontziend eerlijk is. Angsten en twijfels, wanhoop en woede, pijn en vertwijfeling: niets wordt verzwegen. Zelfs de vraag of hij niet voor het celibaat heeft gekozen uit angst voor lichamelijke intimiteit, ziet hij nuchter onder ogen. Het heeft en het krijgt allemaal zijn plaats. Maar te midden van dit alles zegt hij met de Psalmist: "Ik bleef vertrouwen, ook al zei ik: 'Ik ben diep ongelukkig'" (Psalm 116,10). Omdat het geloof bij Goujon niets verbloemt, maakt zijn verhaal in tweede instantie ook indruk vanwege dit geloof.

Immanuel

Hierbij maakt Goujon een verrassend gebruik van een vers uit Jesaja dat vooral met de advent verbonden is: "De wolf en het lam wonen samen, de panter vlijt zich neer naast het bokje, het kalf en de leeuw weiden samen: een kleine jongen kan ze hoeden" (Jesaja 11,6). Het is voor Goujon een beeld van een kracht in zijn diepste innerlijk die ervoor heeft gezorgd dat het geweld van het misbruik niet zijn leven overnam, niet zijn vertrouwen in anderen wegsloeg, niet een einde maakte aan elk plezier.

Goujon vond zijn toevlucht in de warmte van zijn ouderlijk huis, in betekenisvolle historische teksten, in wat hij voor anderen kon betekenen. Hij verschanst zich in zijn lichaam om te zorgen dat de pijn van het misbruik en het daardoor geschonden vertrouwen hem niet zou overweldigen. Dat was goed mogelijk geweest; abuser, het Franse woord voor misbruiken, heeft ook de door Goujon ‘huiveringwekkend’ genoemde betekenis van tot niets reduceren.

Goujon beschrijft hoe hij met het kind in hemzelf contact krijgt als hij zich van het misbruik bewust wordt. Het wordt opnieuw in hem geboren, hij draagt het in zijn armen en het draagt en het troost hem. Het leert spreken over hetgeen het gedwongen was zelfs voor zichzelf te verzwijgen en wijst zo de weg naar bevrijding. Hiermee wordt het kind beeld van Jezus als Immanuel: God met ons die geweld en zachtheid met elkaar verzoent.

Gezien worden, gehoord worden, serieus genomen worden

Goujon ziet zelf achteraf de religieuze diepte van wat hij heeft doorgemaakt samengebald in het vers, opnieuw uit Jesaja: "De kwijnende vlaspit zal hij niet doven" (Jesaja 42,3). Hij belijdt:

Ik geloof niet dat God ons behoedt tegen geweld. Wanneer ik zie hoe het afloopt met zijn Zoon, vind ik daarin het antwoord. God luistert, en dat is de manier waarop Hij redt. […] Wij zijn allen onderworpen aan Gods passiviteit. Ik denk dat dit de duistere kant is van zijn aandacht.

Het sluit aan bij het woord dat God spreekt tot Mozes vanuit de brandende doornstruik: dat Hij het lijden van zijn volk ziet, de jammerklachten om zijn onderdrukkers hoort en zijn lijden kent (Exodus 3,7). Gezien worden, gehoord worden, serieus genomen worden: daar draait het om. Dan kunnen wonden helen – kunnen, garanties zijn er nooit.

De ophef die Godvergeten heeft veroorzaakt, heeft ertoe geleid dat op Kerknet.be, de website van de katholieke kerk in Vlaanderen, gevraagd wordt om ideeën voor wat bij de verwerking van zowel de pijn als de schuld werkelijk kan helpen. "Wij willen graag leren van wat er gebeurd is, help ons alsjeblieft." Misschien is deze omkering van de rollen het begin van herstel: de slachtoffers zijn de enige die kunnen zeggen wat met het oog daarop gebeuren moet. De rest van ons heeft vooral de taak te zien, te luisteren en serieus te nemen.

Patrick C. Goujon, Misbruik kan niet, vert. Erik Galle, Antwerpen / Hengelo, Halewijn / VolZin 2023, 89 blz., € 18,50.

De documentairereeks Godvergeten is te vinden op Godvergeten | NPO Start. Daar is ook de aflevering van Kruispunt  terug te zien, die geheel gewijd is aan de documentaire. De makers, Ibbe Daniëls en Ingrid Schildermans, vertellen daarin over de achtergrond, enkele slachtoffers komen kort in beeld en de Vlaamse kerkjurist Rik Torfs en de Nederlandse journalist Joep Dohmen geven hun kijk op de overeenkomsten en de verschillen tussen Nederland en Vlaanderen.

Voor de reactie van de Belgische bisschoppen, de vraag om suggesties en de suggesties zelf, zie: Stel je vraag over misbruik in de Kerk | Kerknet.