Helene Perfors: “Kurt Vonnegut laat zien: ‘Zo gaat dat’"

“Dit bijzondere boek en dit genre geven mij een enorme ruimte en vrijheid om met het alledaagse leven om te gaan. En tegelijk is het heel bizar”, zegt Helene Perfors, koopvaardijpredikant, over het boek dat er voor haar uitspringt in de literatuur: ‘Slachthuis Vijf’ van de Amerikaanse schrijver Kurt Vonnegut.

Door Cees Veltman

“In mijn vrije tijd is lezen voor mij vooral een vorm van escapisme. Ik duik bij voorkeur in fantasy en harde thrillers. Ik houd me verre van literatuur met een grote L. Maar als ik een favoriet boek in die categorie moet noemen, is het Slachthuis Vijf van Kurt Vonnegut. Tot mijn twintigste heb ik alles gelezen wat los en vast zat, van Dostojewski tot Céline en Couperus, maar dat hoeft voor mij niet meer. Dat klinkt een beetje raar natuurlijk. Het is immers allemaal prachtig en mooi, maar neemt het me echt mee om verder te lezen? Over het algemeen niet. Word ik er vrolijk van? Absoluut niet. Dus toen nam ik me voor om alleen te lezen wat ik echt leuk vind. En dat doe ik nu al jaren, maar wél graag iets wat goed geschreven is. Ik wil serieus genomen worden als lezer. Slachthuis Vijf valt daaronder. Ik heb het boek gelezen toen ik een jaar of 17 was en ik herlees het af en toe.

Ik hou van sciencefiction, tijdreizen en onmogelijke queesten - zoals in ‘In de ban van de ring’ als archetype van het genre, maar ook van de humoristische fantasyboeken van Terry Pratchett. Slachthuis Vijf heeft kenmerken van dit genre. Het tijdreizen komt erin voor. De hoofdpersoon, Billy Pilgrim, noemt zichzelf een tijdspasticus en gaat van 1968 naar 1944 naar 1971. Hij ziet zijn eigen dood voor zich. Hij claimt dat hij is ontvoerd door buitenaardse wezens die niet in drie maar in vier dimensies leven. De tijd verloopt niet chronologisch als een soort kralenketting, maar door elkaar heen. Je kunt dus van je trouwdag springen naar je sterfbed en terug naar de dag dat je 3 jaar werd. Dat springen in de tijd levert soms een naar moment op – een ongeluk, een overlijden, een bombardement – maar het is niet verdrietig, want op een ander moment is het weer anders.

Traumaverwerking

In het boek verwerkt een Amerikaan het trauma dat hij als soldaat heeft opgelopen tijdens het bombardement op Dresden in 1945, een oorlogsmisdaad. Het was een vuurstorm waarbij bijna 25.000 mensen zijn omgekomen. Schrijver Kurt Vonnegut heeft dat bombardement zelf meegemaakt. Hij werd als Amerikaanse krijgsgevangene ondergebracht in een slachthuis met koelcellen, zodat hij de vuurstorm heeft overleefd. Al jaren was hij van plan een roman over Dresden te schrijven, maar het lukte niet. In de vorm van tijdreizen kon hij het uiteindelijk wel schrijven als een anti-oorlogsboek. De ondertitel van het boek is: of de Kinderkruistocht. De Amerikaanse soldaten waren eigenlijk nog kinderen, geen helden. De hoofdpersoon is een antiheld. Het mooie van het boek – in het algemeen van fantasy en tijdreizen – is voor mij dat het je een enorme ruimte, troost en vrijheid geeft om met het alledaagse leven om te gaan, maar ook met moeilijker gebeurtenissen.

Vonnegut is verguisd om het boek, eind jaren zestig. Het verscheen op zwarte lijsten in Amerika. Jezus wordt namelijk neergezet als een lijdende, krachteloze figuur. En hoofdpersoon Billy Pilgrim als een slappe hulppredikant in het leger. Deze wordt in Luxemburg geplaatst waar hij de oorlog nauwelijks overleeft. Hij vertelt de soldaten over een liefhebbende Jezus, maar die vinden dat ongelooflijke onzin gezien hun oorlogservaringen. Dit werd door het publiek als blasfemie opgevat.

Bizar boek

Ik lees nog regelmatig stukjes in dit bizarre boek. Bijvoorbeeld het deel waarin Billy in een psychiatrische inrichting terecht komt wegens zijn oorlogstrauma. Hij ligt naast een oorlogsveteraan die alleen maar sciencefiction leest van een schrijver van wie hij, grappig genoeg, de enige fan is. 'Alles wat je wilt weten staat in Dostojewski’s De gebroeders Karamazov zegt hij, maar dat is niet meer genoeg voor hem, er is meer. Dat spreekt mij aan. Als je literatuur wilt gebruiken om trauma’s te verwerken, kun je beter open staan voor ontsnápping uit die trauma’s.

Zelf vind ik die ontsnapping ook erg prettig. Ik heb helemaal geen zwaar leven en ik ben over het algemeen redelijk gelukkig, maar dit soort literatuur doet mij goed. In mijn werk als koopvaardijpredikant hoor ik veel verhalen van mensen. Dan is het fijn af en toe een verhaal te kunnen kiezen waarin ik zelf deelnemer kan zijn, zonder dat ik daar iets voor hoef te doen. Want de verhalen van mensen vind ik meestal mooi om te horen, maar ik word er ook wel eens erg moe van.

Gedachte-experiment

Eén berustend zinnetje komt steeds terug in het boek: ‘Zo gaat dat’. Bijvoorbeeld als iemand op een nare manier om het leven is gekomen, iets wat in het boek regelmatig voorkomt. Een dergelijke zin kan een dooddoener zijn, maar dat is het hier niet. Het refrein werkt tragikomisch. Iets wat niet uit te leggen valt, tóch uitleggen: tja, zo gaat dat. Mij persoonlijk geeft dit ruimte, met dat tragikomische blijf ik niet steken en daar heb ik in het dagelijkse leven iets aan. Het helpt mij ook mee te leven met anderen. Iedere keer denk je onder het lezen van het boek: ‘ach gossie’ en tegelijkertijd: zo gaat dat, het is zoals het is. Dat klinkt fatalistisch, maar omdat de tijd niet chronologisch verloopt, is de narigheid niet definitief. In het echte leven werkt het niet zo, maar het is een ontzettend leuk gedachte-experiment waar ik vrolijk van word. En juist dan geeft het ruimte en vrijheid in dat echte, alledaagse leven.

Dat heeft voor mij te maken met Chronos en Kairos, de twee Griekse gezichten van de tijd. Chronos staat voor de kloktijd waarin we van activiteit naar activiteit gaan. Bij Kairos gaat het om innerlijke tijdsbeleving waarvoor aandacht, rust en concentratie nodig is. Je hebt de mogelijkheid om met je brein, inlevingsvermogen en verbeelding uit Chronos te ontsnappen en met elkaar in Kairos terecht te komen. Dat kan altijd gebeuren. En alles is mogelijk. Vragen die ikzelf heb, kwesties waar we mee worstelen, ze kunnen zo op een ander plan komen, in een virtuele wereld waarin alles kan. Dat heeft een helende werking. In Slachthuis Vijf voel ik dat gebeuren.”

---------------------------

Kurt Vonnegut, Slachthuis vijf of de Kinderkruistocht, Meulenhoff, 192 blz., € 15,-, E-book 9,99.