Hoe verbindend is mystiek? - Een discussie

Vincent Duindam en Marcel Poorthuis discussiëren samen met enige regelmaat over de plaats van religie in de samenleving. Poorthuis was tot aan zijn emeritaat hoogleraar aan de Tilburg School of Catholic Theology. Duindam is psycholoog met een sterke spirituele interesse. Hij is universitair docent aan de faculteit Sociale wetenschappen van de Universiteit Utrecht. In hun discussie tekent zich een duidelijk onderscheiden voorkeur af. 

Waar Vincent Duindam zoekt naar een common ground in alle religiositeit en met name de verschillende mystieke tradities tot elkaar ziet naderen, benadrukt Marcel Poorthuis liever de eigenheid en onherleidbaarheid van de verschillende religies.

Die verschillende benadering vertaalt zich in een verschil in beoordeling van de hedendaagse spirituele praktijk. Poorthuis neemt een ontwortelde spiritualiteit waar. De hedendaagse zinzoeker heeft voor hem iets vluchtigs. Men hopt gemakkelijk van de ene naar de andere waarheid, zonder zich werkelijk te verbinden. Zo’n geloof is ook moeilijk overdraagbaar op kinderen. Het gaat om een ‘spiritualiteit light' dat graag de aangenaamheden van een religie meepikt, maar de lastige uitdagingen links laat liggen.

Naast vele andere publicaties schreef Poorthuis in 2008 over het onderwerp in de bijdrage: Stilte is lofprijzing tot U. Wegen en grenzen van de mystiek in de interreligieuze dialoog. Het betreft een hoofdstuk in het boek Het Christendom en de wereldreligies. Dialoog en confrontatie, onder redactie van Judith Frishman en Staf Hellemans. Vincent Duindam las recent het hoofdstuk en levert commentaar in briefvorm.

Beste Marcel,

Met veel belangstelling heb ik je hoofdstuk gelezen. Het verdient een uitvoerig commentaar, maar ik beperk mij hier tot enkele hoofdlijnen en opmerkingen die mij al lezend invielen.

Op de eerste plaats: gegeven jouw vooronderstellingen en het kader dat je schetst, heb je een goed onderbouwde en prettig leesbare tekst gemaakt.

Weinig representatief

Niettemin: je keuze voor slecht drie tradities: christendom, jodendom en islam en daarbinnen voor slechts één representant per religie is wel erg beperkt gezien verstrekkende en algemene conclusies die je trekt.

Om over wegen en grenzen binnen en van de mystiek en de interreligieuze dialoog te kunnen spreken had je dan niet minstens ook boeddhisme en hindoeïsme in je beschouwing moeten betrekken?

Jouw generaliserende beweringen vragen om een breder overzicht van het veld. Zie bijvoorbeeld het boek God makes the rivers to flow van Eknath Easwaran, waarin hij een zeer ruime keuze van mystici uit alle wereldreligies presenteert.

Vervolgens: ook de keuze voor juist de drie representanten die jij bespreekt - Abulafia (jodendom), Roemi (islam) en Therese Neumann (rooms-katholiek) - is aanvechtbaar. Roemi kan ik plaatsen maar de andere twee, met name Therese Neumann, lijken mij echt te weinig representatief.

Je gaat bijvoorbeeld in op de ontvangen stigmatisatie (de wonden van Christus) bij Neumann. Bij veel andere christelijke mystici speelt dit geen enkele rol. De keuze voor haar (en eigenlijk ook voor Abulafia) lijkt ingegeven door het punt dat je uiteindelijk wil maken: de onderscheidenheid. Maar komt er zo niet uit wat je er van het begin af aan hebt ingestopt?

Voor Roemi ligt dat anders. Wat voor Roemi geldt, geldt voor alle mystici (die ik zou kiezen): ze zijn geworteld in een bepaalde traditie, maar hun ideeën, hun leven, hun geschriften zijn een geschenk aan de gehele mensheid, aan gelovigen en ongelovigen.

Bij je behandeling van Roemi zie ik dan ook een inconsistentie. Enerzijds pas je hem in in de moslimtraditie. Anderzijds laat hij, volgens jou, alle religies exploderen. Hier zit, althans vanuit het punt dat jij wilt maken, een zekere spanning. You can’t have your cake and eat it.

Beginvragen

Jij beziet de mystiek in het licht van de vraag naar de mogelijkheden en onmogelijkheden van een interreligieuze dialoog.

Mijn beginvragen zouden anders zijn. Ook een keuze natuurlijk, maar let wel: via mijn andere vragen zou ik uiteindelijk ook anders antwoorden op jouw vraag naar de interreligieuze dialoog: mystiek kan daar wel degelijk een verbindende bijdrage leveren

Maar zoals gezegd: mijn primaire interesse is een andere. Zonder enige goeroepretentie en op een bescheiden manier maak ik de vragen van mystici tot de mijne: “Wie ben ik ten diepste? Wie ben ik ‘voorbij naam en vorm’? Hoe kan dat doorwerken in mijn leven? Wat is voor mij de optimale levenskunst op het snijvlak van de horizontale dimensie (lichaam, relaties, werk, ‘de wereld’) en de verticale dimensie (stilte, aanwezigheid, tijdloosheid, contact met de Bron)?”

Mijn vertrekpunt is primair existentieel, persoonlijk, van binnenuit. Dus niet zozeer: theologisch, historisch, sociologisch, abstract, van buitenaf. Jij benadrukt de historische context, om vandaaruit de hedendaagse belangstelling voor mystiek te duiden (en laten we eerlijk zijn, te diskwalificeren).

Ik probeer, van binnenuit, de vragen te stellen, die mensen zich altijd gesteld hebben. Het gaat mij dus niet om een academische exercitie. Dan blíjkt, wat mij betreft, dat mystici van alle tijden en plaatsen tot soortgelijke antwoorden komen, die je zou kunnen samenvatten in de term Perennial Philosophy (eeuwige wijsheid). De term is al sinds de renaissance in zwang (philosophia perennis) en gezien ons thema eigenlijk een gegeven waar je niet omheen kunt. (Zie bijvoorbeeld de klassieker van Aldous Huxley: The Perennial Philosophy uit 1945.)

Ahistorisch

Je commentaar zal zijn dat mijn visie ahistorisch is en evenmin ontbloot van een persoonlijke selectie en voorkeur. Ik zal het niet ontkennen. Psychologie (nu eenmaal mijn vak) speelt daarbij een rol, en  om de beroemde psycholoog Carl Rogers aan te halen: "Het meest persoonlijke is het meest universele."

En ja, het meest universele is m.i. ahistorisch. Er is een plek voor het horizontale (gebonden aan tijd, plaats, geschiedenis) en een voor het verticale (niet gebonden aan tijd of plaats):

“I have spoken at times of a light in the soul, a light that is uncreated and uncreatable … to the extent that we can deny ourselves and turn away from created things, we shall find our unity and blessing in that little spark in the soul, which neither space nor time touches.”

("Ik heb soms gesproken over een licht in de ziel, een licht dat ongeschapen en onherschepbaar is ... in de mate waarin we onszelf kunnen verloochenen en ons kunnen afkeren van geschapen dingen, zullen we onze eenheid en zegen vinden in dat kleine vonkje in de ziel, dat noch ruimte noch tijd raakt.")

Dit is Meister Eckhart natuurlijk. Maar ik had ook veel andere christelijke mystici kunnen kiezen die hetzelfde zeggen. Of Jezus, zo je wilt, waar hij spreekt over ‘voorbij gaan aan de wereld’; ‘schatten in de hemel, waar ze door geen mot, roest, of diefstal kunnen worden aangetast’; ‘het verloochen van jezelf’, etc.

Maar evengoed had ik hier naar boeddhistische bronnen kunnen verwijzen. Je kent ongetwijfeld de uitspraak van Paul Knitter, internationaal voorman van de interreligieuze dialoog: “Zonder Boeddha kan ik geen christen zijn.” Of neem de beroemde uitspraak van Karl Rahner: “De christen van de toekomst zal een mysticus zijn, of hij zal er helemaal niet zijn.”

Deze invalshoeken mis ik in jouw betoog. Eknath Easwaran hindoe van oorsprong, zelf mysticus, schreef Original Goodness over de Zaligsprekingen. Het boek getuigt van een mystieke levenskunst en een vervlechting van de spirituele kernen van de grote religies.

Eknath Easwaran benadrukt overigens ook het belang van discipline (iets wat jij mist bij de hedendaagse spirituelen die je bekritiseert). Hij geeft een mooi programma van acht punten: meditatie, mantra, lectio divina, belangeloosheid, gemeenschap/community, etc.

Een ander frame

In een eerdere mailwisseling, schreef je mij ooit dat je veel geleerd hebt van je wandeling door andere religies. Ook je eigen traditie kreeg zo meer reliëf, vertelde je.

Jammer dat je dit in de hier besproken tekst niet deelt. Het zou je kritische beschouwing in een ander frame plaatsen. En: ook wie leeft ‘uit een stuk’ (zich engageert met één traditie) kan de hand reiken naar andere gelovig. De hindoe-mystica Sarada Devi zegt het heel mooi:

I tell you one thing – if you want peace of mind, do not find fault with others. Rather learn to see your own faults. Learn to make the whole world your own. No one is a stranger, my child; this whole world is your own.

(Ik zeg je één ding - als je gemoedsrust wilt, let dan niet op de fouten van anderen. Leer liever je eigen fouten te zien. Leer je de hele wereld je eigen te maken. Niemand is een vreemdeling, mijn kind; deze hele wereld is van jou.)

Of wat denk je hiervan:

Er is maar één land: de aarde

Er is maar één volk: de mensheid

Er is maar één geloof: de liefde.

Je zou kunnen denken dat het van een religieuze denker is, maar nee, het is van een ondernemer en socialist. De Amsterdamse wethouder F.J. Wibaut (1859-1936), ofwel Floor Wibaut, naar wie de bekende Amsterdamse Wibautstraat is vernoemd.

Mystici hebben niet altijd God nodig.

Pointers

Ik stip nog enkele punten aan die mij opvallen in je tekst. Jij kijkt veel naar het groepsniveau, naar het collectief. Dit speelt door de hele tekst heen. Logisch, gezien je vraagstelling. Maar eigenaardig vanuit mystiek, dat toch eerst en vooral een persoonlijke weg is.

Je praat steeds over mystici alsof het vooral over hun ideeën zou gaan. Zo blijf je binnen een sfeer van denken en redeneren. Maar in feiten gaat het in mystieke teksten om pointers, vingerwijzingen, die naar de verticale dimensie wijzen: niet de vinger, maar de maan.

“Stilte is lofprijzing tot U” staat er boven je tekst. Maar waar bespreek je dit? Je had zowel naar de Bijbel – “Wees stil, weet, Ik Ben, God.” (Psalm 46) - als naar de Bhagavad Gītā kunnen verwijzen: “Van alle geheimen ben ik de stilte.” (Bhagavad Gītā 10, 38).

Bij mystici gaat het altijd om de directe, non-conceptuele ervaring. De innerlijke stilte, contact met de bron, diepte, verbondenheid, eenheid. Deze wordt juist vaak via adem etc. (dus lichaam) bereikt. Intellectualisme, rationalisme, geest boven het lichaam? Dat heeft niets met mystiek te maken.

Je zegt dat mystici ver af staan van gewone gelovigen, maar als ik toespraken van de Boeddha lees, of teksten uit de Oepanisjaden, om maar twee voorbeelden te nemen, word ik vaak rechtstreeks en intiem geraakt. Meister Eckhart had een groot gehoor, was erg populair, ook bij ‘gewone’ mensen. Dat lijkt een anomalie als ik jouw redenering volg.

Andere agenda

Nog één ding moet me tot slot van het hart. Je thema is: ‘Wegen en grenzen van de mystiek in de interreligieuze dialoog’. Maar er lijkt een andere thema, een andere agenda, door je tekst heen te speelt: je kritiek op de groep kerkverlaters, de groep zoekenden die in mystiek iets gevonden lijkt te hebben. Op een niet helemaal transparante manier vertroebelt dat je betoog dat hier en daar gepaard gaat met een (te) fel waardeoordeel.

Deze mensen zijn eclectisch, lui, niet gedisciplineerd, religieuze toeristen, ze lijden aan vervreemding. Als een soort pubers hebben ze onvrede met hun eigen achtergrond. En zien ze andere religies niet zoals deze werkelijk zijn. En ze geven ook nog blijk van almachtfantasieën (zelfs good old Freud wordt hier van stal gehaald).

Eerlijk gezegd: is dat niet een beetje psychologie van de koude grond? In feite maak je de motieven zwart van een groep mensen met wie je ook echt in dialoog zou kunnen gaan. Zou dat geen mooi interreligieuze dialoog kunnen worden?

Hartelijk dank voor het sturen van je tekst. Ik heb dit gebaar willen beantwoorden met een aandachtige lezing van je woorden.

Alle goeds,

Vincent

Op de Facebookpagina van Marcel Poorthuis wordt intensief gediscussieerd over onder meer mystiek en interreligieuze dialoog. Zie: