Wat gebeurt er met een gezin dat het verlies van een dierbare moet doorstaan? Dat is de kern van ‘De avond is ongemak’ van Marieke Lucas Rijneveld, het favoriete boek van Joline van Poppel (1987), diaconaal werker in de Haagse Schilderswijk. “Bij de verwerking van verlies kun je elkaar kwijtraken”.
Door Cees Veltman
“De taal, de formuleringen en de stijl van ‘De avond’ is ongemak’ vind ik echt schitterend. Het boek blijft in mijn hoofd zitten en ik ontdek er steeds weer nieuwe lagen in die me aan het denken zetten. Ik praat er nog steeds over door met vrienden.
Het grotendeels autobiografische verhaal gaat over een gezin waarbinnen een van de kinderen tijdens de kerstdagen overlijdt. Je ziet hoe dat gezin met het verlies omgaat. Het contact tussen de ouders en de overgebleven kinderen verloopt moeizaam. Iedereen is bezig met het eigen verdriet. Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Jas, de 10-jarige dochter, duidelijk nog een kind met heel veel fantasie. Alles wat er in het dagelijkse leven gebeurt, verbindt zij met haar fantasie om er een duiding aan te kunnen geven. Zo ontstaat een realistisch verhaal, zeker voor mensen die ook strenggelovig zijn opgevoed met stellige overtuigingen.
Zelf kom ik uit een redelijk gemixte protestantse kerk in Brabant met mensen met verschillende achtergronden en meningen, waardoor er veel discussie en openheid was. In het boek zie je die sfeer niet, het roept juist een beklemmend gevoel op door de stilte die vaak valt in het gezin. Vandaar waarschijnlijk de titel van het boek. Tegelijkertijd lees je wat er in het hoofd van het kind omgaat, hoe ze naar haar ouders en broertje en zusje kijkt en het verlies ervaart.
Het geloof is in het – vrij strenge, gereformeerde – gezin belangrijk. Het geeft duiding aan het verlies, zelfs voor de kinderen. Rijneveld trekt treffende, bijbelse paralellen. De rampen die het gezin treffen, vergelijkt Jas met de plagen uit Egypte. Hun boerderij in Brabant wordt bijvoorbeeld getroffen door mond- en klauwzeer. Zie je wel, weer een plaag, denkt Jas.
Ongekende schoonheid
Nee, zelf heb ik niet een dergelijk verlies meegemaakt, maar het boeit mij wel wat Rijneveld te vertellen heeft over rouw. Het is knap hoe zij vanuit haar achtergrond de verbinding legt tussen haar leven en rouwverwerking. Dat doet ze in een prachtige taal die aansluit bij de schoonheid van de poëtische en beeldende bijbelse taal. Dan wordt gaandeweg duidelijk in het boek dat zij anders in het geloof komt te staan dan haar ouders. Een prachtige passage beschrijft hoe mensen God kunnen kwijtraken. Daarmee laat zij zien afstand te nemen tot het strenge geloof van haar ouders, althans de ouders in het boek. Haar vertrouwdheid met het geloof is echter zo groot dat het mee blijft bepalen hoe ze naar de wereld kijkt.
Hoewel het boek over verlies gaat, is het toch niet per se een somber boek. De thematiek is wel somber, maar wat je leest, is van zo’n ongekende schoonheid dat het boek niet topzwaar wordt. Er zit zoveel creativiteit in het verhaal dat het mij optilt. De thematiek heeft gelukkig niet direct met mijn eigen leven te maken, maar verlies en rouw zijn mij natuurlijk niet onbekend, net zoals voor de meeste mensen niet. Als diaconaal werker krijg ik ook te maken met ziekte en overlijden en met toekomstperspectieven die gedwarsboomd worden. Dan zie je dat mensen toch manieren vinden om door te gaan.
In de multiculturele Schilderswijk zijn de bronnen van duiding voor mensen heel verschillend. Geloof speelt dan vaak een belangrijke rol. Of het trouwens echt om grote geloofsverschillen gaat, daar ben ik nog niet uit. In wat het geloof voor mensen betekent, zie ik weinig verschil. Iedereen ontleent er hoop en identiteit aan. De geloofsverhalen zijn echter wel heel verschillend. Die verschillen moeten we, denk ik, niet wegpoetsen. Verhalen en tradities kunnen ook uitdagen en confronterend werken. In het geloof gaat het niet alleen maar om troost en hoop. Het geloof is ook een scherpe spiegel.
Geluk is heel kwetsbaar
Het boek gaat om meer dan rouw om een kind alleen, het gaat ook om het verlies van identiteit, van onbezorgdheid, van hoe een gezin ooit was. Om het inzicht dat geluk dat soms zo vanzelfsprekend is, tegelijkertijd heel kwetsbaar is. Alles kan opeens veranderen. Er ontstaat dan ook ruimte om nieuwe wegen in te slaan en om een nieuwe balans te vinden. Daar bedenkt Jas een oplossing voor.
Ik kan het boek echt aanbevelen. Ik heb het in een middag en een avond uitgelezen, (Rijneveld deed er vijf jaar over om het boek te schrijven, red.) maar ik heb veel meer tijd nodig om het boek te verwerken. Ik hoop dat ze snel met een volgend boek komt. Ook Franca Treur beschrijft het gereformeerde milieu waar zij uitkomt, maar dat milieu is bij Rijneveld veel meer een context. Dat milieu is nu eenmaal de context van het gezin dat een geliefde verliest. Het gaat haar veel meer over haar eigen belevingswereld, een wonderlijke mix van fantasie en bijbelse noties.”
Marieke Lucas Rijneveld, De avond is ongemak, Atlas, Contact (2018), 272 blz., € 20,00. E-book € 13,-.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
