Leven in waarheid

Er valt heel veel te zeggen over de opstand van Wagner-leider Jevgeni Prigozjin tegen zijn kompaan Vladimir Poetin. De recente verwikkeling in deze oorlog zet Erik Borgman aan het denken over de instabiliteit van onze wereld, de verleiding te geloven dat er geen alternatief is voor het bestaande en de noodzaak om terug te keren tot een oud devies van Václav Havel: leven in waarheid.

Door Erik Borgman

Vroeger was er een bosbrandenseizoen, zei laatst een deskundige op de televisie. Tegenwoordig hebben we bosbranden van januari tot december en de seizoenen van vroeger bestaan niet meer. Na weken extreme hitte en droogte in juni, in plaats van juli of augustus, ben ik spontaan geneigd dit te beamen.

Voortdurende revolte

Mij schiet te binnen dat toen Donald Trump in 2016 de verkiezingen won, journalist Rob Wijnberg in de internetkrant De Correspondent schreef: "De revolte is het nieuwe normaal." Sinds afgelopen weekend huurlingengeneraal Jevgeni Prigozjin zich in Rostov wist te verschansen en zijn leger liet opmarcheren naar Moskou, weten we definitief dat dit niet alleen voor de westerse wereld geldt.

Stabiliteit en chaos

Poetin profileert zich als degene die Rusland orde en stabiliteit heeft gebracht en die weet te bewaren. Om aan de macht te blijven, bedient hij zich echter van krachten die zich aan geen enkele regel houden. Het Wagner-leger van Prigozjin belichaamt zo ongeveer de chaos die Poetin zegt te bestrijden: geweld, corruptie, vriendjespolitiek.

Dat Prigozjin elke afspraak schendt als hem dat uitkomt, kwam Poetin aanvankelijk goed uit. Maar hij had de Wagner-groep nodig om in de strijd tegen Oekraïne tenminste nog enig succes te boeken. Het Russische leger was te zeer gedemoraliseerd en verzwakt. Inmiddels heeft hij aan de lijve ondervonden dat Prigozjin ook voor hem geen uitzondering maakt.

Veroveringsoorlog

Prigozjin heeft de laatste tijd geen gelegenheid onbenut gelaten om zijn minachting voor de Russische soldaten te ventileren. Hij heeft ook duidelijk gemaakt dat hij op geen enkele manier gelooft in Poetins rechtvaardigingen van de strijd tegen Oekraïne. Voor hem is het een veroveringsoorlog. Punt. De vraag hoe een dergelijke oorlog gelegitimeerd kan worden, interesseert hem niet. Oorlog is voor hem het recht van de sterkste en dan moet je dus zorgen dat je de sterkste bent, koste wat kost.

Poetin is niet minder cynisch, maar beseft dat je met geweld alleen niet politiek kunt overleven. Mensen moeten er van overtuigd zijn dat er voor jou geen alternatief is. En je moet ze een verhaal bieden dat ze helpt met goed geweten te doen wat onder de gegeven omstandigheden het veiligst is. Prigozjin doorbreekt het monopolie van Poetins verhaal.

Leven in waarheid

Misschien is het wishful thinking. Maar ik moet denken aan het essay dat de Tsjechische toneelschrijver en politiek dissident Václav Havel (1936-2011) in de jaren zeventig van de vorige eeuw schreef onder de titel ‘Leven in waarheid’. Daarin vertelt hij over de komedie onder het communistische regime: Tsjechische burgers die doen alsof zij nog altijd in de slogans van het communisme geloven en een overheid die doet alsof zij haar burgers daarin vertrouwt.

De hoofdpersoon in Havels essay is een groentehandelaar die trouw de slagzinnen in de etalage legt die hem van hogerhand worden aangereikt om er zijn loyaliteit mee te bewijzen. Totdat er op een dag iets bij hem knapt. Hij stopt met het ophangen van de slogans die alleen maar bedoeld zijn om zich in te dekken.

Met deze stap, zegt Havel, stapt de groentehandelaar uit het 'leven in de leugen'. Hij verwerpt het ritueel en verbreekt de regels van het spel. Hij ontdekt opnieuw zijn onderdrukte identiteit en waardigheid. Hij geeft zijn vrijheid een concrete betekenis. Zijn opstand is een poging om  'in waarheid te leven'. Zoals bekend werd Havel na de zogenoemde fluwelen revolutie in 1989 president van het toenmalige Tsjechoslowakije.

Geloof

Václav Havel geloofde in de waarheid en de mogelijkheid om de geestkracht van mensen opnieuw te wekken, zelfs nadat zij decennia lang onder een totalitair regime hebben geleefd. Jevgeni Prigozjin en Vladimir Poetin geloven nergens in, maar zij zijn ervan afhankelijk dat anderen in hun onoverwinnelijkheid geloven.

"Niets is verhuld dat niet onthuld zal worden', zegt Jezus in het evangelie, "en niets is verborgen dat niet bekend zal worden. Wat Ik jullie zeg in het donker, zeg dat in het licht en wat jullie in het oor gefluisterd krijgen, verkondig dat vanaf de daken" (Matteüs 10,26-27). Spreek waarheid, leef in waarheid en de Poetins en de Prigozjins van deze wereld zullen hun macht verliezen. Evenals Mark Zuckerberg en Elon Musk. Ook Facebook en Twitter leven van de vermeende noodzaak je aan hun logica te onderwerpen of machteloos te blijven.

Vertrouwen  

Jezus vraagt zijn volgelingen erop te vertrouwen dat God ze met zorg omringt en dat zelfs de haren op hun hoofd geteld zijn (Matteüs 10,30) en daarom niet bang te zijn voor degenen die wel het lichaam kunnen doden, maar niet de ziel (Matteüs 10,28). Maar als onze ziel niet langer van God is, zijn we ten dode opgeschreven. Ik begin steeds meer in te zien hoe waar dat is. Het wordt tijd dat we de gaatjes in de geloofwaardigheid van het verhaal dat ons vertelt dat er geen alternatief is, gebruiken als de ruimte om onze ziel te laten opstaan door in niets anders meer te willen leven dan in waarheid.