Licht in de wereldnacht

Wat is de juiste vraag als je iconen ziet, geschilderd op munitiekisten? Aan welke kant God staat? Of: bij wie vinden soldaten steun en troost? 

Door Marinus van den Berg

In de abdij van Egmond is naast de abdijwinkel een expositieruimte. Daar zijn tot 17 december opmerkelijke Maria- of Madonna-iconen te zien. Het opmerkelijke is dat ze geschilderd zijn op de deksels van munitiekisten. De kunstenaars wonen en leven in de Oekraïne. Soldaten van het front brachten hun deze deksels.

Toen ik dit voor de eerste keer hoorde was ik een moment in de war. In de war over de vraag of Maria aan de kant van de soldaten staat. Ik zou het willen voor de Oekraïense soldaten, maar keert Maria zich dan af van de Russische soldaten? Ik dacht aan de vragen over God aan onze kant. Het is lastig om niet-polariserend te denken. Kunnen we Maria of God voor onszelf claimen? Spelen zij een rol in het wrede machtsspel? God is dood verklaard maar het kwaad niet, las ik. Het kwaad lijkt een almachtige tirannieke god geworden te zijn.

De goede vraag

Ik was onder de indruk van de kwetsbare rust die er te zien is in deze iconen. Ik vroeg me af of ik wel de goede vraag stelde. Ik begon de vraag te stellen waar en bij wie of wat zoeken deze soldaten – soms al maanden van huis, hun kinderen en vrouwen gevlucht of dagelijks bedreigd – hun steun in deze wereldnacht. Bij wie vinden ze steun? Bij medesoldaten misschien, bij elkaar. Of zoeken ze verlichting in drank, drugs en seks? Of denken ze terug aan hun thuis, aan hun dorp, hun stad en woonwijk en misschien ook aan hun kerk en zien ze in hun innerlijke huis de iconen thuis of in de kerk. Misschien verlangden ze met heimwee intensiteit naar die Moeder Gods, die Koningin van de Vrede. Een verlangen dat een licht in de nacht in hen ontvlamde.

Machteloos

De Madonna’s met soms indringende ogen op deze munitiekisten deksels zijn krachtig maar ze zijn ook machteloos. Ze verbinden zich met de machteloze en weerloze, zoals ook de individuele jongen, vader ver van huis zich kan voelen. Zo stel ik me dat voor ver van het donkere front. Met machtslust komt er geen vrede en wat daarbij hoort gerechtigheid.

Deze iconen vertellen mij op wie de soldaten die tegen hun wil in de oorlog zijn terechtgekomen zich richten. Als een smeekbede om goede machten: "Wees bij mij met Uw zachtheid, dat mijn hart niet verhardt, dat ik ook in oorlogstijd de mensenrechten respecteer." Maria is niet te vinden aan de kant van het geweld – in veel oorlogsverhalen overleeft zij. Haar geweldloosheid beschermt de weerloze.

Bidden

“Laten we blijven bidden”, zei een monnik in de abdij die ik kort sprak. We stonden stil bij al het geweld dat na 7 oktober alleen maar lijkt toe te nemen. Ik voelde dat het geen gemakkelijk vroom zeggen was die de pijn en de onmacht van deze tijd onderschat maar een zeggen dat de pijn en onmacht juist zeer serieus neemt. Bidden is een vorm van geweldloos verzet. Midden in de nacht als verdriet en angsten ons overvallen kan het Weesgegroet licht brengen, de weg naar vrede zonder ondermijnende macht wijzen.

Ik hoop dat de iconen nog op meerdere plaatsen te zien zullen zijn. Ze zijn een troost in deze bestaansonzekere, verwarrende tijd.

Meer info: Expositie Iconen in Benedictushof (abdijvanegmond.nl).