Licht laten klinken in het donker

Hij is er door gevormd, door het  oude verhaal dat de basis is van ons kerstfeest. Vooral de muziek is hem dierbaar. "Een goede melodie neemt je mee, zingt nog lang na in je geheugen en is de drager van het grote geheim." Theoloog Nico Bulter over kerstmuziek.

Door Nico Bulter

Veel huishoudens zijn in één dag overgegaan van Sint naar kerst. De boom staat er, de lichtjes branden. Niets te verliezen, zo lijkt het wel. Geen leegte. Nee, de tijd en het huis moeten vol. Geen verwachting. Het moet er onmiddellijk zijn, en wel nu.

Er is een verhaal, dat ooit aanleiding was tot deze overal merkbare omwenteling en dat zo ongelooflijk aanwezig is tot in de haarvaten van onze dorpen en steden, huishoudens, winkels, horeca en wat al niet. Dat verhaal heeft mij gevormd, blijft dat doen, en is bovendien in alles verbonden met zang en muziek.

Nieuwe vormen

Ondertussen bereiden wij op De Kleine Aarde in mijn woonplaats Boxtel twee kerstvieringen voor. De Kleine Aarde is een echte geboorteplek, een plaats waar in de jaren zestig de zorg om de aarde  geboren is. We zoeken in onze kerstvieringen naar nieuwe vormen, maar strijden met het oude, om af te stemmen op zoekers, niet-kerkgangers, met niet kerkelijke taal. Maar wel met poëtische taal die een andere verstaanslaag in ons raakt.

Kerstverhaal? Nu zijt wellekome? Een tocht over het terrein met onderweg een engel aan het woord, de herbergier, Maria misschien? Een acteur die mee zou doen met een van de vieringen haakt af. "Ik voel me niet meer thuis bij de oude vormen", mailde hij zojuist. Terwijl hij, als zoon van een koster, alles toch ingegoten kreeg. Wat nu? Strijd tussen oud en nieuw. Nieuwe vormen om het oude verhaal door te vertellen. Gaat het lukken?

Kerstoratorium

Ik was jarenlang dirigent van een jongerenkoor. Begonnen met liederen met een drumbeat eronder, maakten we met kerst ergens begin jaren negentig een grote overgang. Strijd tussen oud en nieuw. Met vijftien- en zestienjarigen studeerde ik het zogeheten Klein Kerstoratorium van Huub Oosterhuis en Antoine Oomen in. Het was spannend natuurlijk of de jongens en meiden er wel aan wilden. Al die melodieuze lijnen, en dan ook nog zonder een beat. Maar na wat aarzelen en drempels gingen ze uiteindelijk voor de bijl. Enkele jongens met de baard in de keel deden de basstem, ik zong met drie jongeren de tenorpartij mee waar het kon, en er kwam prachtige vierstemmige muziek uit, en de pianopartij eronder was ook hartstikke mooi.

Als ik aan kerst denk, komt die herinnering naar boven: “Kind ons geboren, Zoon ons gegeven”, ze zongen het uit volle borst, en met liefde. Inmiddels zijn we allemaal ouder geworden, het koor bestaat nog steeds, de leeftijd begint bij vijftig en gaat zo naar boven, en geschoold in de taal en de muziek van deze liederen is het koor mede voorganger geworden in de liturgie. De melodielijnen zijn in mijn muzikale geheugen gegrift, en zijn dragers geworden van wat mij dierbaar is. Dat doet een goeie melodie: die neemt je mee, die zingt nog lang na in je geheugen, en is en blijft drager van het grote geheim. Nieuwe muziek en nieuwe woorden om het oude verhaal door te vertellen.

Johan Sebastian Bach

Zo is ook het Weihnachtsoratorium van Johan Sebastian Bach onderdeel geworden van mijn beleving van de Kerstdagen. Ik was pakweg tien jaar toen de klanken via de luidsprekers in onze kerk voorafgaande aan de kerstviering naar mij toekwamen. Met name het arcadische deel van de herders – dat Bach met enkele noten neer kan zetten – raakt onmiddellijk de ziel. In de loop van de jaren ben ik gaan beseffen dat Bach een meester is om vreugde te laten ervaren die weet heeft van duisternis en verdriet. Hij kan licht laten klinken in het donker.

Ik was er zo van vervuld dat ik mijn kinderen ook wilde laten delen in de vreugde. Ze zijn een instrument gaan spelen, de een gitaar, de ander piano en drums,. Ze hebben de liefde voor muziek van mij meegekregen, niet alleen passief, ook actief. En dat is goed voor de gehele ontwikkeling en vorming – zo laten wetenschappers ons weten. De hersens worden aangesproken, met name in de actieve muziekbeoefening. Niet zozeer de hersendelen, maar juist de verbindingslijntjes tussen alle delen. Muziek heeft een integrerende werking om het maar eens duur te zeggen.

En dus zitten we samen op een avond in december in Vredenburg in Utrecht bij een uitvoering van Bachs meesterwerk. Maar het delen van de vreugde is niet gelukt. Sterker nog, ik vrees dat een van mijn zoons sindsdien niets meer met Bach te maken wilde hebben. Overdracht mislukt, zelfs afkeer gecreëerd. Een muzikale vorm, ons aangereikt vanuit de traditie, die vele generatie heeft aangeraakt, wilde niet landen.

Wat ons heilig is

Het is ieder jaar hetzelfde liedje: een vorm vinden voor het oude verhaal. Hoe vinden we woorden en riten om het oude verhaal opnieuw te laten klinken? Dat is vallen en opstaan, lukken en mislukken.

Het zijn máár vormen, zegt men wel, zowel de oude als de nieuwe. Ja, maar de vorm is niet enkel bijzaak, heb ik geleerd. Vorm is wezenlijk om tot de kern te komen. Het is belangrijk om steeds weer de goede woorden te zoeken, de juiste toon te vinden om te verklanken wat ons heilig is: dat ieder mens lichtdrager is, beeld van God. En gelukkig kun je dat heilige steeds opnieuw zien oplichten. Soms in onverwachte gestalten, zoals recent in de MeToo-beweging waarin het licht dat in ieder mens woont en respect verlangt hervonden wordt. Als het licht weg is, is het te hervinden. Ook al zijn we een generatie met ondergronds leed verder. Of zoals mijn kleinzoon, die Kerstmis met al die lichtjes zo mooi vindt, laatst vroeg: “Opa, waarom staat de kerstboom er alleen met Kerstmis?”