In de Galleria Doria-Pamphilj in Rome ziet Eric Corsius het portret van Agatha van Schoonhoven van Jan van Scorel, dat zich kan meten met het Meisje met de parel van Vermeer. In contrast daarmee staat een ander topwerk: de Moeder Gods van Hans Baldung Grien, momenteel te zien in Karlsruhe. Beide werken hebben een 'spannende gelaagdheid' en daarmee iets bevrijdends. "Van Scorel geeft aan het dagelijkse, vergankelijke bestaan van stervelingen de glans van onsterfelijkheid. Baldung Grien maakt van Maria een model en identificatiefiguur voor zelfbewuste vrouwen."Â
Door Eric Corsius
Onlangs wilde ik tijdens de pauze van een werkbezoek aan Rome de Galleria Borghese bezoeken. Vanwege Caravaggio en Bernini. Helaas werkt het museum met wachtlijsten en tijdsloten – ook buiten het seizoen. Ik slikte mijn teleurstelling in en liep naar de plek, die ik voorzichtigheidshalve als reserve in mijn planning had opgenomen: de Galleria Doria-Pamphilj. Deze is een goed bewaard cultureel geheim van Rome - en daardoor altijd toegankelijk. Natuurlijk: er hangen weinig topstukken. De weinige die er zijn, zijn echter pareltjes. Zo hangen hier het beroemde portret dat Velazquez maakte van Innocentius X en de Vlucht naar Egypte, een idyllisch jeugdwerk van Caravaggio. En de vele minder bekende belendende schilderijen zijn tentoongesteld op een ontroerend ouderwetse manier. Ze bedekken namelijk de wanden van de - overigens zeer fraai gedecoreerde - gangen van onder tot boven. Alleen al de ervaring van deze enscenering maakt een bezoek de moeite waard.
Meisje zonder parel
Je zou haar in deze overvloed bijna over het hoofd zien: Agatha van Schoonhoven, zoals ze werd geportretteerd door Jan van Scorel (1495-1562), de Noord-Nederlandse schilder die door de Nederlandse Paus Adriaan VI naar Rome werd gehaald om zich om de pauselijke kunstschatten te bekommeren. Maar is ze echter wel over het hoofd te zien? Juist door de soberheid van kleur en opbouw, door de discrete intimiteit waarmee het onderwerp wordt weergegeven en door zijn kleine formaat is het werkje zo indringend, dat het een vergelijking met de doeken van bijvoorbeeld Vermeer kan doorstaan. De vergelijking met diens ‘meisje met de parel’ dringt zich zelfs op. Dit portret is dan ook wel eens aangeduid als het ‘meisje zonder parel’. Het stelt ons voor raadsels en roept de vraag op, wat er schuilgaat achter de bijna uitdagende zuinigheid, verhulling en indirectheid.  Of is er misschien helemaal niets te raden en te onthullen? Is Agatha’s portret misschien gewoon wat het is en rust Agatha gewoon in zichzelf? Is de kracht juist gelegen in de sublieme pretentieloosheid van de schilder en de nobele pretentieloosheid van het model? In het feit dat niets groter wordt gemaakt dan het is?
Maria met de papegaaien
De zeer ingetogen manier, waarop Jan van Scorel een profaan portret schilderde verschilt hemelsbreed van de manier waarop zijn tijdgenoot Hans Baldung Grien (1484-1545) de Moeder Gods weergaf op een schilderij dat momenteel het middelpunt vormt van een tentoonstelling in Karlsruhe. Baldung Grien stond en staat bekend als een schilder die de grens van het betamelijke opzocht – ook en juist in zijn religieuze werk. Dit doet hij ook in ‘Maria met papegaaien’ uit 1533. Op zijn zachtst gezegd is dit werk onconventioneel te noemen. De blik van Maria is noch nederig naar binnen gekeerd, noch vanuit een genereuze superioriteit op ons neerziend, doch zelfverzekerd neutraal, alsof zij een antieke godin of priesteres is. Met een soevereine bereidwilligheid laat ze de semi-erotische toenaderingen en toespelingen toe van de engel, het kind en de papegaai. Onbeschroomd spreidt ze haar natuurlijke schoonheid, maar ook haar sieraden tentoon. Bij dit alles houdt ze de regie over haar grenzen.
Spannende gelaagdheid
De twee beschreven beeltenissen hebben een spannende gelaagdheid. Zoals achter het profane portret van Jan van Scorel een ascetische heilige schuil lijkt te gaan, zo lijkt zich achter Baldung Griens Madonna een welgestelde en zich van haar aantrekkingskracht bewuste adellijke dame te verbergen. Van Scorel verheft het wereldse, Baldung Grien profaneert het hemelse. De twee vrouwenportretten hebben in hun gelaagdheid iets bevrijdends. Van Scorel geeft aan het dagelijkse, vergankelijke bestaan van stervelingen de glans van onsterfelijkheid. Baldung Grien maakt van Maria – eeuwenlang afgeschilderd als de nederigheid en weggecijferdheid zelve - een model en identificatiefiguur voor zelfbewuste vrouwen, die niet zo maar ja en amen zeggen, maar op het juiste moment datgene doen, wat volgens haar moet worden gedaan.
Eigenlijk is dit een heel Bijbelse benadering, in die zin dat Maria één van die vele vrouwen is, die op sleutelposities staan in de stamboom van Jezus. De vrouw op Baldung Griens schilderij had ook Rachab, Ruth of Hannah kunnen zijn. Hij maakte een schilderij, dat niet misstaat in de Advent.
------------------
De tentoonstelling van Hans Baldung Grien is tot 8 maart 2020 te zien in de Staatliche Kunsthalle Karlsruhe, www.kunsthalle-karlsruhe.de.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
