Nieuwe Theoloog des Vaderlands Samuel Lee: “Een moslim omhels ik liever”

“De kerk moet een mensenrechtencentrum zijn, een centrum voor verandering”, betoogt Samuel Lee, de nieuwe Theoloog des vaderlands. Hij is socioloog en promoveerde, aan de Vrije Universiteit, op onderzoek naar het christendom in Japan. Hij is voorganger van een pinkstergemeente in Amsterdam-Zuidoost en directeur van Foundation Academy of Amsterdam voor migranten en vluchtelingen die zich willen verdiepen in mensenrechten en theologie.

Door Cees Veltman

Aan de muur in zijn kantoor van zijn Foundation in Amsterdam-Zuidoost hangen foto’s van Martin Luther King, Moeder Teresa en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Lee is een en al hartelijkheid.

U was verrast tot Theoloog des vaderlands te worden aangewezen.

“Ja, nog nooit kreeg iemand met een migrantenachtergrond die titel. In mijn geboorteland in het Midden-Oosten, zou ik die titel nooit krijgen, hier wel. Dat zegt veel over Nederland. Ik moet er nog wel aan wennen. Niet meer zo zeer aan de titel zelf, maar aan het woord ‘vaderland’ en dan vooral vanwege mijn streven naar meer gendergelijkheid.”

U drukte het bij uw verkiezing tot Theoloog des vaderlands poëtisch uit: ‘Ik geloof dat de baarmoeder van een vrouw de allereerste heilige tempel is, waar liefde, de adem van God en het kloppende hart van de moeder samenkomen. Toch behandelt men onbewust en soms bewust vrouwen, of ze nu theoloog of wetenschapper zijn, anders en minder.’

“Ja, dat is werkelijk jammer. Daar moeten we wat aan doen.”

Als kind raakte u gefascineerd door de figuur van Jezus, daarna werd u atheïst door het lezen van Marx en Engels.

“Ja door een bijzondere religieuze ervaring tijdens mijn huwelijksreis in Spanje, ben ik christen geworden. Nu zijn Jezus, Martin Luther King en Moeder Teresa mijn inspiratiebronnen, naast de Japanse theoloog Kanzo Uchimura (1861-1930) en de Perzische filosofen Rumi en Saadi. Je kunt ook leren van minder geïnspireerde mensen trouwens. Saadi werd eens gevraagd van wie hij beleefdheid had geleerd. Zijn antwoord was: van de mensen die onbeleefd zijn. Zijn antwoord op dwaasheid was: stilte.”

“Ik denk dat menselijkheid de allereerste religie was”

Gaat u zich mengen in het publieke debat? Wat zou u dan zeggen tegen politici als Geert Wilders en Thierry Baudet?

“Ik wil liever niet debatteren. Op dat niveau debatteren, vergt tijd en energie. Wij zijn al zo gepolariseerd. Ik zet voort wat ik al doe. Mijn daden en woorden moeten van zich doen spreken en in ieder geval een stem zijn tegen het populisme. Ik probeer maar de Bergrede in praktijk te brengen. Ik denk niet in termen van zwart en wit, pro en contra, christen en niet-christen. Mensen die zichzelf geen christen noemen, kunnen in de praktijk meer christen zijn dan zij die zich wel zo noemen. God heeft de mens niet geschapen als christen, hindoe of moslim. Ik denk dat menselijkheid de allereerste en meest natuurlijke religie was die rechtstreeks door God geschapen is. Het zit in onze genen, in onze aard.

Later hebben we al die verschillende geloven gekregen, allemaal mooi, maar het zijn systemen. Jezus is gekomen om ons terug te brengen naar Adam, de allereerste menselijkheid. Hij was heel humaan en kon met iedereen omgaan. Denk aan het verhaal van Zacheus bij wie Jezus zichzelf uitnodigde, zonder tegen hem te gaan preken, al was Zacheus gehaat in zijn dorp om zijn afpersingspraktijken.

Als jij in de Drie-eenheid gelooft, ben je mijn broeder, ik geloof ook in de Drie-eenheid. Maar als je in de Eén-eenheid gelooft, ben je ook mijn broeder. Die theologische verschillen interesseren mij niet meer. Jezus zegt: aan de vruchten herken je de boom. Ik wil met iedereen in gesprek gaan die dat maar wil. Nodig me maar uit, niet per se op tv, maar gewoon thuis. Of kom bij mij langs. Ik wil aan de weet komen waarom mensen op een bepaalde manier denken. Ik wil een bruggenbouwer zijn. Bruggenbouwers zijn hard nodig in deze gepolariseerde wereld. Ik hoop een theoloog van en voor de mensen te zijn. Vanuit de boekenkast naar de straat, waar mensen lachen en huilen. Prijzen waar recht is, strijden waar onrecht is. Zo wil ik zijn: 'Theoloog der straten'. Aan discussiëren over het geloof hebben we niets, een moslim omhels ik liever.”

Als jij in de Drie-eenheid gelooft, ben je mijn broeder. Maar als je in de Eén-eenheid gelooft, ben je ook mijn broeder

U en Mark de Jager, de nieuwe Jonge Theoloog des vaderlands, hebben veel gemeen.

“Ja, wat betreft maatschappelijke betrokkenheid en openheid voor andere levensovertuigingen zeker. Zijn motto is luisteren en dienen. Daar ben ik het helemaal mee eens. Een theoloog moet ook nederig zijn, want nederigheid krijgen we in onze samenleving niet zo meer mee en dat is wel nodig. Ik zou het heel leuk vinden met hem en met de andere kandidaten voor die titel, samen te werken. Mark komt uit Groningen. Ik voel als Amsterdammer een band met Groningen na de aardbevingen en de ellende van de huizenbezitters daar. Ik heb voor ze gebeden.”

Een theoloog weet hoe scheiding tussen mensen kan ontstaan en dus ook wat je daartegen kunt doen, zegt De Jager.

“Ja, theologen hebben helaas ook zelf scheiding teweeg gebracht met regels en dogma’s, zoals de doop die in de ene kerk niet erkend wordt door de andere kerk. Je hebt er geen doctoraalstudie voor nodig om te begrijpen dat als christenen het onderling zo oneens zijn, dat voor niet-christenen heel ongeloofwaardig klinkt. Als christenen niet eens elkaar kunnen accepteren en omarmen, hoe kun je dan geloof verwachten van anderen?

In plaats van de protestantse nadruk op ‘sola scriptura’, alleen de Schrift telt, zou ik zeggen: laat het ‘sola’ maar weg, want dan begin je al met scheiding aan te brengen waardoor de menselijke ervaring minder belangrijk wordt. Mijn voorganger als Theoloog des vaderlands, Stefan Paas, wees er ook op: in Nederland heb je 17 miljoen ‘theologen’. We hebben al bijna veertigduizend christelijke denominaties in de wereld.

Voor mij is de Bijbel een deel van mijn geloof, het gaat ook om de vraag wat de toegevoegde waarde van het geloof is in deze samenleving. Het geloof gaat niet alleen over God, maar ook over mensen. Dat zegt ook de franciscaan Richard Rohr in zijn boek ‘The Universal Christ'. Hij leert ons dat we Christus in alles wat we tegenkomen, kunnen ervaren. Hij bepleit een radicale compassie.”

Er bestaat veel scheiding in de religieuze wereld, maar nu zien we ook toenadering, bijvoorbeeld tussen protestant en rooms-katholiek.

“Ik ben heel blij dat u dat zegt. Dat is inderdaad mooi, maar voor de buitenwereld is dat nog niet duidelijk. Ik denk er veel over na. Misschien heeft het christendom een nieuw imago nodig, dat de oude waarden nieuw leven inblaast. De migrantenkerken kunnen daaraan bijdragen. Zij zijn het verse bloed waardoor het christendom in Nederland weer groeit. Ik ben blij dat in mei dit jaar tijdens de nationale synode in Dordrecht een verklaring van verbondenheid met migranten is ondertekend.

"Migrantenkerken zijn het verse bloed waardoor het christendom in Nederland weer groeit"

Als christen moet ik ook kritisch zijn op mijn eigen geloof. Als ik onrecht zie, moet ik dat bespreekbaar maken. Ik ga niet anderen bekritiseren, ik wil bij mijzelf beginnen. Mijn roeping is altijd geweest dat we op een goddelijke manier met elkaar moeten omgaan. In mijn preken begin ik vaak bij de schepping, bij het liefdevolle begin van de mensheid. Zo kijk ik naar mensen. Ze hebben allemaal goedheid in zich, al zit het kwaad er ook in. Het gaat erom waar je de nadruk op legt. Leg je de nadruk op de goedheid, dan zal het goede naar boven komen.

Rumi, de beroemde Perzische filosoof die eindelijk bekender is geworden in het Westen, had een mooi verhaal over een man die verliefd was op een vrouw aan de andere kant van de zee. Iedere avond vaart hij met zijn kleine boot naar haar toe. Zijn vrienden waarschuwen hem: doe het niet, de zee is te gevaarlijk, je zal verdrinken, maar hij gaat toch. Tot hij op een avond, haar aankijkend, constateert dat zij een vlek op haar gezicht heeft en als hij nog eens kijkt, staan haar tanden ook nog scheef en zijn er nog wat meer schoonheidsfoutjes. Hij zei: ik kom morgen weer terug. Maar zij zei: kom maar niet meer terug, want je zult op zee verdrinken. Waarom? Omdat jij tot nog toe al die dingen niet zag, je was gewoon verliefd. Hij kwam toch en verdronk. De moraal van het verhaal is: ‘the beauty is in the eye of the beholder’. Eerst zag de verliefde man al die schoonheidsfoutjes niet en trotseerde hij de storm gemakkelijk, maar toen hij aandacht ging schenken aan het negatieve, verdronk hij.

Daarom kies ik voor verbinding tussen de kerken en de samenleving en wil ik de migrantenkerken meer zichtbaar maken. Zij doen veel goed werk door mensen samen te brengen en door zich in te zetten voor ongedocumenteerden. Ze zijn rustig en bescheiden en hebben een van hun leden toch maar Theoloog des vaderlands zien worden. Dat is ook hun prestatie. Ik ben door hen gevormd. Voor mij is de tulp het symbool van de migrant. De tulp kwam ooit uit Turkije, maar is nu het symbool van Nederland geworden. Zo kan de migrant hier ook onderdeel uitmaken van Nederland.”

Hoe mensen zijn, hangt ook af van de situatie waarin ze verkeren.

“Ja, mensen die in grote problemen verkeren en pijn lijden, kunnen niet altijd kiezen voor het positieve. Dan moet je ze niet veroordelen, maar je afvragen waarom ze negatief zijn geworden en ze te hulp schieten. Toen iemand mij vroeg wat voor mij theologie is, zei ik: theologie is voor mij met een oprecht hart betrokken zijn bij het leven van een ander.

"Ik denk niet links, ik denk niet rechts, ik denk Jezus"

We zien dat schreeuwers nu vaak het publieke debat kapen, maar ze vormen een minderheid. Het hangt van de meerderheid af wat er uiteindelijk gebeurt. Ik probeer Jezus te volgen, ik denk niet links of rechts, ik denk Jezus. Hij staat boven die indeling in links en rechts. 'Volgen' is iets anders dan alleen maar zeggen in Jezus te geloven, want dat zijn maar woorden waar geen beweging in zit. 'Volgen' betekent dat je mee moet reizen met Jezus, samen met anderen. Dat is een geestelijke reis.”

Jezus was niet links of rechts, maar wel radicaal.

“Hij was een revolutionair persoon, prachtig. Jezus doorbrak taboes als het ging om de positie van vrouwen en om religieuze regels. Ik heb wel eens gelezen dat het idee achter het communisme en het socialisme komt uit het Bijbelboek Handelingen 4,32 waarin de eerste christengemeente geen persoonlijk bezit kende en daarom geen arme mensen. De mensen leefden eendrachtig samen. Geen van hen beschouwde bezittingen als persoonlijk eigendom, want ze hadden alles gemeenschappelijk, staat er.

Maar wat we nu rechts noemen, het kapitalistische idee, kun je ook in de Bijbel vinden, bijvoorbeeld in de gelijkenis van Jezus over de talenten die ongelijk worden verdeeld over mensen. Ik denk er vaak aan wat Jezus op dit moment zou doen. Zou hij in plaats van de barmhartige Samaritaan nu over 'de goede moslim' spreken? Of 'de goede lhbt’er'?”

U bent gepromoveerd op onderzoek naar het Japanse christendom. Wat valt daarvan te leren?

“Japan heeft mij altijd gefascineerd. Ook de paus, voor wie ik veel respect heb, is geboeid door dat land waar hij vorige maand nog op bezoek was en waar hij missionaris had willen worden, maar waarvoor hij wegens een longaandoening geen toestemming kreeg. Het is 500 jaar geleden dat de missie daar begon, maar toch is slechts 1,5 procent van de Japanners christen, dat zijn overigens wel bijna twee miljoen mensen. Hoe kan dat? Het christendom is er in vroeger eeuwen onderdrukt en moest lange tijd ondergronds bestaan. Na het Amerikaanse bombardement met een kernbom op Nagasaki werd de bloeiende rooms-katholieke gemeenschap daar weggevaagd. Het christendom werd daarom vooral als de religie van het kwaad beschouwd.

Nu heb je twee categorieën christenen in Japan. Zij die sterk beïnvloed zijn door het Westen en zij die inheems Japans zijn en Japans willen blijven, wat ik wel begrijp. Zij vragen zich af of ze Luther of Calvijn echt nodig hebben om zich in het christendom te verdiepen. Waarom moeten ze hun werk jarenlang bestuderen en niet ook het shintoïsme of het boeddhisme dat meer bij hen past?

Ik heb een Japanse held (Lee wijst op een foto in zijn kamer), Kanzo Uchimura over wie ik alles verzamel. Ik ben het alleen niet eens met zijn onderwaardering van vrouwen. Hij bepleitte een Japans christendom en botste begin vorige eeuw met de westerse missionarissen die hem syncretistisch vonden. Hij was dat niet, want hij verdiepte zich wel degelijk in de Bijbel. In het begin was hij wel een beetje militaristisch, maar hij kwam later tot bekering en bekritiseerde als een van de weinigen de Japanse keizer en overheid voor wandaden van zijn land in Korea en China. God zal ons straffen voor wat wij Japanners in die landen doen, zei hij. Hij was een bijzondere man, een mensenrechtenactivist en een groot denker, maar hij werd geëxcommuniceerd. Hij begon de beweging Mukyokai, de niet-kerkbeweging, die bepleitte dat de kerk niet een gebouw of een systeem moest zijn, maar wordt gevormd door mensen. Niet door muren. Later kreeg hij eerherstel en zelfs een eigen postzegel.”

"Eén-zijn wil niet zeggen streven naar één wereldreligie, maar één-zijn ondanks de verschillen"

Droomt u van één christelijke kerk?

“Het ‘opdat zij allen één zijn’, van Jezus betekent volgens mij niet dat we moeten streven naar een wereldreligie die alle religies vervangt. Wel dat we één zijn ondanks de verschillen. Het westerse christendom is, als ik dat mag zeggen, sterk gebouwd op het Griekse denken in tegenstellingen tussen hoofd en hart, in formules en hokjes. Ik wil liever niet in een hokje. De ware eenheid betekent dat wij in elkaar opgaan en samen verder gaan.”

-------------------

Richard Rohr, The Universal Christ, How a Forgotten Reality can Change Everything that we See, Hope for and Believe, Spck Publishing, 272 blz., € 14,99.