"Ontroerend te lezen hoe je God kunt ervaren”

“Het gaat erom hoe je God in je leven kunt ervaren, dat is waar mystiek over gaat”, concludeert theoloog en kunstenaar Anne-Marie van der Wilt (1965) op grond van haar favoriete boek ‘Oog in oog, christelijke mystiek in woord en beeld’ van theoloog Kick Bras. “Het verlangen naar die ervaring kan wakker gemaakt worden. Dat verlangen is ook mystiek. En dan kunnen er mooie dingen gebeuren.”

Door Cees Veltman

"Het boek Oog in oog is gericht op de mystiek. Knap hoe de auteur aan zo’n moeilijk onderwerp woorden en beelden weet te verbinden. Omdat het immers niet te bevatten is, een geheim, een mysterie. In het boek treft me het meest de herkenning: ongelooflijk, ik heb dat precies zó gevoeld en meegemaakt, zo’n mystieke ervaring. Dus ik heb het niet verzonnen, want je denkt natuurlijk: is het wel echt geweest?

Maar daarvoor is de ervaring te sterk. Dat kun je niet verzinnen. Het is van een zo andere taal, klank en kleur. Ik heb zelf een paar keer een mystieke ervaring mogen hebben. Dat raakte me diep. Dan staat je leven op z’n kop. Ik wist in één keer: dit is Jezus. Al toen ik een jaar of tien was, heb ik een paar keer zo’n ervaring gehad. Ik was ervan in de war, maar er ook ontzettend blij mee. Ik wist: dit is Jezus. Maar ja, tegelijkertijd pas je dan niet meer in deze wereld. Het is lastig uit te leggen, dat staat ook in het boek.

Bras schetst een historische lijn vanuit de bijbel en de christelijke traditie naar ons leven nu. Het gaat hem niet alleen om kennis over God. In mijn theologiestudie lag daarop sterk de focus: wat kunnen we over God weten? Maar nu denk ik: gaat het er niet méér om hoe God met ons handelt? Wat God met ons doet en hoe je God in je leven kunt ervaren? Dat komt als rode draad in het boek terug. Dat vind ik ontroerend. Bras laat zien dat kunstenaars geïnspireerd zijn door het licht van God, door de mystiek. Vanuit het inzicht in de mystiek kun je het geloof en het vertrouwen hebben dat de lijn van de mystiek verder gaat. Nog steeds hebben mensen mystieke ervaringen.

Alexej Jawlenksy

Bras noemt de Russische expressionistische schilder Alexej von Jawlensky. Zijn Christuskoppen – zoals op de voorkant van het boek – zijn contemplatief, naar binnen gekeerd. Die koppen spreken mij niet direct zo aan, maar ik zie wel een verband tussen zijn werk en mijn werk. Voordat hij gaat schilderen, mediteert hij. Hij zei: ‘Ik begreep dat de kunstenaar door vormen en kleuren zeggen moet wat er aan goddelijks in hem leeft. Daarom is het kunstwerk een zichtbare God en kunst is verlangen naar God.’ Het eerste zou ik van mijn eigen werk nooit zo zeggen, maar het wordt wel begrijpelijker als je zelf een mystieke ervaring hebt gehad, of iets van dat licht, een glimp van de eeuwigheid, hebt mogen ervaren.

(Lachend) Het blijft spannend om over een mystieke ervaring te vertellen. Niet iedereen heeft er begrip voor en het maakt je kwetsbaar. Ik heb die bijzondere ervaringen verwerkt in de moderne iconen van glasmozaïek die ik maak. Ik ervaar het als een opdracht om uiting te geven aan het moois dat ik zelf heb mogen ervaren. Ik hoop dat het iets van verlangen oproept bij mensen die naar mijn iconen kijken.

Ze zijn gebaseerd op evangelieteksten. En op de uitnodiging die van Christus uitgaat: als jij in mij blijft, blijf ik in jou. Dat is kort gezegd, maar daar heb je je leven lang genoeg aan. Nu nog kijken we in een wazige spiegel, schrijft Paulus, maar straks staan we oog in oog, met de eeuwigheid. Dat is heel troostend. Het woord ontroering komt bij mij bij het lezen van het boek veel terug. Je begrijpt dan dat het verlangen naar eeuwigheid van alle tijden is. Mijn zoon zei, toen hij 17 was: ‘Mamma, het is toch raar dat de ervaringen van geloof, zoals die in de bijbel staan, nu niet meer door zouden kunnen gaan?’ Het gaat inderdaad om het leven nu. Het gaat om jou en om jouw relatie tot God. Hoe kun je iets van God in jouw leven bespeuren? Dat is waar de hele mystiek over gaat. De geest van God werkt altijd, roept verlangen op, maakt mensen creatief en zet ze in beweging. Dat laat Kick Bras mooi zien.

Ervaringscultuur

Bras citeert de schrijfster Etty Hillesum bij wie je dat verlangen ziet. En we kunnen het ook nu om ons heen constateren. We leven immers steeds meer in een ervaringscultuur. Kijk maar naar de vele televisieprogramma’s waarin ervaring en beleving voorop staan. Die ontwikkeling zie ik inmiddels als een uitdaging. We moeten als christenen weer leren communiceren hoe God betrokken is op ons leven. We staan in een rijke traditie, daar hoef je geen boeddhist of hindoe voor te worden. Christelijke meditatie kan een belangrijke rol spelen en daarbij kunnen we ook leren van mindfulness. Over meditatie wordt soms te lichtvaardig gedacht. In de stilte van het mediteren, merk ik bij cursussen die ik zelf geef, komt er van alles boven. Ook pijn en verdriet uit het verleden, maar dat mag er zijn, dat moet je niet wegdrukken. Bras zegt: ‘Stemmen en pijn, angst en verdriet moeten een mantel van liefde om krijgen.’

Die aandacht voor beleving moeten we weer herontdekken. Wie ben je en hoe leef je? Waar gaat het echt om? Bras houdt ons mooi een spiegel voor om onszelf recht in de ogen te kijken en daarmee uiteindelijk ook God. Hij legt de verbinding tussen actie en contemplatie. Mystiek is niet een kwestie van navelstaren. Een mystieke ervaring kun je toetsen als je daardoor het goede gaat doen.

Hij haalt ook de theologen Dorothee Sölle, Jurjen Beumer en Dietrich  Bonhoeffer aan. Het ging hen om contemplatie en om iets van God ontdekken in het leven. Dan kun je niet anders dan er uiting aan geven. Dat wordt dan zichtbaar in je handelen. Als ik vroeger weleens in kloosters kwam - in de tijd dat ik een actieve dame was en enthousiast over de bevrijdingstheologie - dacht ik: altijd maar bidden?

Ik ben blij dat ik gaandeweg heb ontdekt dat contemplatie en actie geen gescheiden compartimenten zijn. Ze horen bij elkaar. Ik ben door dit inzicht veranderd. Allereerst voel ik een enorme dankbaarheid voor wat ik heb mogen ervaren. Het geeft mij een bijzondere vrede en, dat klinkt misschien raar, een zeker weten. Terwijl ik jaren terug nog dacht: nou eeuwigheid zegt me eigenlijk niks. Nu weet ik: het is gewoon waar, ik heb het mogen zien. Ik heb geen twijfels meer.”

Kick Bras, Oog in oog, christelijke mystiek in woord en beeld, Skandalon Uitgeverij, 224 blz., € 27,50.

Anne-Marie van der Wilt: www.zin-in-kleur.com.