Opera over Hildegard von Bingen, powervrouw uit de 12e eeuw

Hildegard von Bingen (1098 - 1179) is vooral bekend als mystica, feministe avant la lettre en abdis. Maar ze was ook de eerste vrouwelijk componiste. Haar mysteriespel Ordo Virtutum is feitelijk de allereerste opera ooit geschreven en veel van haar liederen worden nog altijd overal ter wereld uitgevoerd. De nieuwe opera 'Hildegard - opera van nu, gregoriaans van toen' stapt in de magische wereld van deze onverschrokken vrijdenker die haar nonnen bier liet drinken en die openlijk over seksualiteit schreef.

Componist Steven Kamperman schreef met het gregoriaans van toen een opera van nu. Zijn uitgangspunt vormde Hildegards compositie 'De orde der deugden' (Ordo Virtutum). In de opera klinken de melodieën van Hildegard soms herkenbaar, dan weer verassen ze met nieuwe perspectieven, variërend van barok tot hedendaags en zelfs een vleugje flamenco. Dat alles smeedt Kamperman samen tot een eigen klankwereld.

Hij zegt daarover: “De voorstelling begint met de pure, verstilde en onbewerkte gregoriaanse klanken uit de Ordo Virtutum. Daarna vertelt mijn eigen muziek in contrasterende scènes Hildegards levensverhaal, waarin vooral haar wereldse kant aan bod komt. Gaandeweg de voorstelling voeg ik aan de muziek van Hildegard moderne maar toch ook melodieuze begeleidingen toe, onze werken raken zo meer en meer verweven. Ik heb een veelheid aan invloeden verwerkt, zelfs blues en flamenco. In de geest van de vrijplaats, die haar klooster geweest moet zijn.”

Hildegard von Bingen schreef haar Ordo Virtutum rond 1150 voor vrouwenstemmen als personificaties van de deugden en voor één sprekende mannenstem: de duivel. In het verhaal wil een menselijke ziel het liefst meteen naar de hemel, maar deze wordt tegengehouden door de deugden. Pas als ze geleefd heeft, en door schade en schande wijs is geworden, is ze klaar om de hemelpoort door te gaan.

Componist Steven Kamperman won in 2016 met zijn jeugdopera 'Roodhapje', die hij in opdracht van Holland Opera schreef, de internationale Young Audience Music Award voor beste opera.

Muziek: Steven Kamperman, Hildegard von Bingen (Ordo Virtutum)
Libretto: Kirsten Roosendaal
Regie: Annechien Koerselman
Uitvoerenden: vocaal kwintet Wishful Singing, sopraan Wynanda Zeevaarder, bas/bariton Marc
Pantus, Het Orgel Trio+ bestaande uit altviolist George Dumitriu, klarinettist Steven
Kamperman, contrabassist Dion Nijland en op pijporgel Berry van Berkum
Kostuumontwerp: Vera Selhorst

[box type="shadow"]

Wie was Hildegard von Bingen?

Een bijna bovenmenselijke heilige, zoals kerkelijke bronnen haar beschrijven? Of de powervrouw die precies wist wat ze wilde en recht op haar doel afging, zoals ze uit haar brieven en gedrag naar voren komt?  De persoon van Hildegard von Bingen blijft na negen eeuwen nog steeds  fascineren. Deze 'femina universalis’ leerde zichzelf componeren en haar eigenzinnige composities worden nu nog steeds wereldwijd uitgevoerd. Ze dichtte en schreef mystieke boeken over haar visioenen en verzorgde daarbij prachtige illustraties. Maar ook timmerde ze aan de weg met boeken over kruiden en geneeskunde en de kosmos en verwierf ze faam als genezeres. Hildegard was een vrijdenker, die verantwoordelijk is voor de eerst bekende beschrijving van een vrouwelijk orgasme. Ze was een vrouw met lef, die preekte, brieven schreef aan pausen en keizers en in durfde te gaan tegen de kerkelijke autoriteiten.  In de twaalfde eeuw was er voor vrouwen eigenlijk alleen een bijrol weggelegd, maar het lukte Hildegard om een hoofdrol op te eisen.

Vrouwenklooster

Hildegard von Bingen komt in 1098 ter wereld als ‘tiende kind’ in een adellijke familie. Daardoor is ze bij geboorte al voorbestemd voor een leven binnen de kerk. Ze treedt al op de zeer vroege leeftijd van zeven jaar in bij een klein gesloten vrouwenklooster. Dat gaat in die tijd gepaard met een begrafenisritueel, omdat het de bedoeling is dat de intreder nooit meer naar buiten komt. Ze leeft daar samen met één vrouw, Jutta von Sponheim, de abdis. Dit vrouwenklooster heeft slechts indirect contact met het ernaast gelegen mannenklooster, via een luchtspleet naar de kapel, waardoor Hildegard de mis en de gezangen kan horen. In de jaren erna treden er langzamerhand meer jonge vrouwen in, en als Jutta in 1136 sterft, wordt Hildegard de nieuwe abdis van het nog steeds kleine vrouwenklooster.

Gekkigheidje

Vanaf dat moment beginnen de dingen te veranderen, omdat Hildegards faam als genezeres zich snel verspreidt. Het wordt dan ook al snel te vol in het kleine aanbouwsel in Disibodenberg. Hildegard maakt daarom in 1147 kenbaar dat ze een nieuw eigen klooster wil stichten op de Rupertsberg in Bingen, twintig kilometer verderop. Dat is uitdrukkelijk tegen de wil van haar abt Kuno van Disibodenberg. Hij doorziet namelijk dat een belangrijke economische pijler onder zijn klooster dreigt weg te vallen, in de vorm van de rijzende ster van Hildegard. De abt en zijn broeders doen haar voornemen daarom af als een gekkigheidje. Maar Hildegard houdt vol dat het plan in een goddelijk visioen tot haar is gekomen en ze trekt zich met een opmerkelijke ziekte in bed terug. Ze stopt met al haar werk, met inbegrip van haar veelbelovende theologische werk. Daarop worden de broeders toch wat onrustig. Hildegard wordt uiteindelijk gesteund door de aartsbisschop van Mainz en ze mag eindelijk voor zichzelf beginnen.

Ricardis

Een tweede confrontatie met dezelfde abt vindt plaats als ze nog maar net in haar nieuwe klooster zit. Haar geliefde zuster en persoonlijke protégé Ricardis wordt in 1051 onder druk van haar familie en abt Van Disibodenberg overgeplaatst naar een ander klooster. Hildegard verzet zich tot het uiterste en schrijft tot Ricardis’ moeder: ‘Ik smeek en waarschuw je mijn ziel niet te verstoren, bittere tranen uit mijn ogen te trekken en mijn hart met rauwe wonden te vullen, wat betreft mijn liefste Ricardis’. Ook beroept ze zich op de wil van God, maar zonder succes. Ricardis blijft weg, en Hildegard lijdt gezichtsverlies, want had ze de wil van God dan niet goed gelezen? Een jaar erna sterft Ricardis, en Hildegard slaat in een brief genadeloos terug naar haar dwarszitters: ‘Ik had al gezegd dat het niet de wil van God was.’

Gewijde grond

Ruim vijfentwintig jaar later (1178) komt Hildegard nog een keer in een harde confrontatie met de kerkelijke autoriteiten terecht. Ze heeft dan een geëxcommuniceerde op de gewijde grond rond haar klooster begraven. De autoriteiten stellen haar voor de keus: het lichaam opgraven en overhandigen, of geen heilige mis meer, geen gezongen koorgebeden en een verbod op het luiden van de klokken. Hildegard besluit de confrontatie aan te gaan. Ze overhandigt het lichaam niet, maar verbergt het juist door alle andere grafstenen weg te halen. Daardoor kan het betreffende graf niet meer gevonden kan worden. De autoriteiten slaan keihard terug, en voeren het verbod op het zingen uit, waardoor het voortbestaan van haar klooster gevaar loopt. Hildegard kan hen zelfs na diverse pogingen niet vermurwen, en heeft daarover voortdurend de tranen in de ogen. Hooggeplaatste vrienden komen haar uiteindelijk te hulp, en het verbod wordt na veel diplomatiek verkeer weer opgeheven.

Vrome heilige of powervrouw?

Hoe lukte het Hildegard om op deze manier succesvol te manoeuvreren tussen pausen, keizers en kerkelijke autoriteiten? En dat in een tijd waarin een vrouw werd geacht niet zelf te schrijven of een mening te hebben: een vrouw werd tenslotte in belangrijke mate gezien als erfgename van de ‘slechte’ Eva.

Ook Hildegard was aanvankelijk schuchter en bang om haar visioenen te verwoorden. Maar ze argumenteerde vervolgens dat God vaker de zwakken en onaanzienlijken uitkoos om als profeet te fungeren. En dus was een vrouw eigenlijk een heel logische keuze!

Hildegard kon in haar rol als profetes, als rechtstreekse spreekbuis van God, een veel grotere speelruimte voor haar krachten creëren dan in haar traditionele rol als vrouw. En die rol met de bijbehorende mogelijkheden voor haar talenten heeft ze met beide handen aangegrepen. Ze heeft gedurfd, ze heeft haar charisma vol ingezet en ze heeft - met groot risico op afgebrand worden - het schijnbaar onmogelijke gerealiseerd: als vrouw een plek in de twaalfde-eeuwse geschiedenis veroverd.

Bron: Hildegard of Bingen – A visionary life , Sabina Flanagan, Routledge, London 1989.

[/box]