Pleidooi voor de ziel in debat over dementie

Hoe kijk je levensbeschouwelijk naar dementie? Een gevoelig onderwerp. In Trouw heerst daarover al enige tijd een discussie. Columnist en verpleeghuispastor Jean Jacques Suurmond ziet in dementie een teruggaan tot de kern van het mens-zijn. Hij wordt in die opvatting fel geattaqueerd door verpleeghuisarts en filosoof Bert Keizer. En levenskunstfilosoof Joep Dohmen vindt: “Suurmond speelt gevaarlijk spel.” (zie kader). Ook theoloog Marcel Poorthuis mengt zich in de discussie. Religie herbergt een waardevol idee: “Het mysterie van de mens valt niet samen met zijn biologische conditie.”

Door Marcel Poorthuis

Dementie is een uiterst gevoelige en kwetsbare thematiek, waarmee zo langzamerhand iedereen in zijn omgeving wel te maken heeft. Nu dringt zich de vraag op of en hoe er levensbeschouwelijk tegenaan gekeken kan worden. Helpt levensbeschouwing hier?

Suurmond ziet in dementie een soort van teruggaan tot de kern van het mens-zijn. De filosoof Joep Dohmen, bekend van zijn levenskunstproject, verzet zich daar fel tegen (Trouw 4 juli 2015). Zijn reactie is echter niet louter ingegeven door compassie met de dementerende mens, maar bevat nogal wat op Nietzsche geïnspireerde anti-religieuze stellingnamen. Zo stelt hij plompverloren dat de ziel een grootheid is van enkele eeuwen geleden, 'niet meer van deze tijd'. In zijn behoefte om 'bij de tijd' te zijn vergeet Dohmen dat filosofen juist vandaag de dag een 'pleidooi voor de ziel' hebben gehouden.

Dat pleidooi is van grote betekenis voor de omgang met dementie, als het thema 'de ziel' grondig wordt geïnterpreteerd en van eenzijdigheden ontdaan. Zo is het duidelijk dat een dualistische tegenstelling tussen ziel en lichaam en minachting van het lichamelijk bestaan niet bijbels is. De Bijbel wil juist de onverbrekelijke eenheid tussen lichaam en ziel benadrukken. De Hebreeuwse Bijbel denkt trouwens niet aan persoonlijke onsterfelijkheid van de ziel, maar roept op tot vertrouwen op God.

De notie van de transcendente waarde van ieder individu, ongeacht zijn conditie of handicap, is wél bijbels en wordt in de notie 'ziel' vastgehouden. Twee mensen zijn niet twee keer zoveel waard als één mens: oneindigheid laat zich niet optellen, een wonderlijk maar vérstrekkend gegeven, waar in het betoog van Dohmen niets van doorklinkt. Juist als het gaat om Alzheimer is de transcendente notie van essentieel belang, ook voor de humanist.

In de broosheid en kwetsbaarheid en wellicht juist dan worden we geconfronteerd met het mysterie van de mens, die niet samenvalt met zijn biologische conditie. Het is van groot belang om daar ook levensbeschouwelijk zin aan te kunnen geven. Levenskunst strekt zich niet alleen uit tot het krachtige en gezonde - al kunnen we Nietzsche gelijk geven dat het ook daar van belang is - maar ook wanneer het leven broos en kwetsbaar is geworden. Het is mij niet duidelijk welke bijdrage de levenskunst van Dohmen daaraan geeft. Bij Nietzsche leren we dat evenmin.

Marcel Poorthuis is hoogleraar interreligieuze dialoog aan de Universiteit van Tilburg. Zijn bijdrage verscheen eerder deze week op de opiniepagina van dagblad Trouw.

[box type=”shadow”]

Jean Jacques Suurmond

"Vanuit spiritueel oogpunt is dementie een gratis training in ik-verlies. Inderdaad, dat brengt leed met zich mee. Dementerende ouderen verbergen zich niet meer achter een 'ikkige' rol maar zijn precies zoals ze zijn. Ze leven hier en nu.
Sommigen vinden dat 'relikul' of 'sentimenteel'. Maar wat ik bedoel heeft weinig met sentiment te maken. Het gaat om een wijze van 'zien'.
Wie Keizer leest, moet wel denken dat een verpleeghuis het voorgeborchte van de hel is."

Bert Keizer

"Suurmond beweert dat iedereen soms dement wil zijn, op zoek naar ik-verlies, zoals de hooligan en de dansfeestbezoeker die uit zijn dak gaat.
Er bestaan inderdaad vormen van ik-verlies, zoals die waarin je jezelf weg weet te schuiven om vervolgens op een ongekend niveau te kunnen drummen, schrijven, schilderen of God zien. Maar dan ben je wel in een heel ander geestelijk gebied terechtgekomen dan dat van dementie.
Ik snap niet hoe je die gebieden door elkaar kunt halen."

Joep Dohmen

“De bestemming van de mens, ons ‘ware zelf’, is niet vooraf gegeven. Er is geen kern voorbij het ‘ik’ waarin onze ware identiteit huist. Dat is een romantisch idee, dat je enigszins bij Suurmond aantreft. Suurmond speelt een gevaarlijk spel. Met zijn visie loop je het risico in een christendom terecht te komen waarin de waarde van het gewone leven wordt miskend.

Identiteit is iets dat geleidelijk aan in je leven tot stand komt. Al levend brengen wijzelf tot stand wie wij zijn. Mens-zijn is zelf betekenis geven aan je leven. Maar onze autonomie is nooit absoluut. Dat zelf betekenis geven gebeurt altijd binnen beperkende omstandigheden. Je hebt een speelruimte en die is begrensd door de invloeden van binnen en buiten af. We lopen in het leven voortdurend tegen die beperkingen aan. Dementie is daarvan het ultieme voorbeeld. Daar is weinig heilzaams aan.”

Bron: Trouw

Lees het volledige interview met Joep Dohmen in Trouw, bijlage 'Letter en geest', 4 juli 2015: 'Wat overblijft na Alzheimer is raden'. (Ook te lezen, tegen betaling voor niet abonnees, via Trouw.nl) 

[/box]

Verwant onderwerp: Dementie: een harde les in loslaten (door Tim van Iersel)