Positieve psychologie sluit aan bij religieuze inzichten

Toen Vincent Duindam in zijn jonge jaren psychologie studeerde was wantrouwen nog de overheersende grondhouding in dat vak: ervaringen zijn niet wat ze zijn, er steekt altijd iets achter, en meestal niet veel fraais. Had hij toen maar kunnen beschikken over het boek ‘Dit is jouw leven’ van Bohlmeijer en Hulsbergen over de effecten van positieve psychologie, een stroming die zich verzet tegen het sombere mensbeeld en wonderwel aansluit bij inzichten uit oude religies en nieuwe spiritualiteit.

Door Vincent Duindam

In de zomer van 1980 begon ik een schrift met de titel 'Zuiveringen'. Het was geen beschrijving van het bewind van Stalin. Het ging over mijn eigen leven. Er waren dingen die ik anders wilde hebben, zo wilde ik bijvoorbeeld minder dwangmatig worden. In die periode was ik halverwege mijn psychologiestudie en sterk beïnvloed door behaviorisme en psychoanalyse. Mijn vrienden en vriendinnen gaf ik Beyond Freedom and Dignity (voorbij vrijheid en waardigheid) cadeau. Dit was geschreven door de behaviorist Skinner die meende aangetoond te hebben dat mensen geen vrije wil hebben en volkomen bepaald worden door hun omgeving, vooral door beloningen. Met deze methode had hij duiven leren pingpongen. En bij mensen werkte gedrag volgens hem niet anders.

Daarnaast had ik zojuist de Traumdeutung van Freud (800 bladzijden) verslonden. En net als Freud zelf probeerde ik mijn leven te duiden aan de hand van mijn dromen. Als ‘echt psycholoog’ was ik bereid mijn ervaringen volkomen te wantrouwen en ik probeerde te kijken wat erachter zat. Freud meende immers dat verliefdheid een ‘minineurose’ was, vriendschap een onderkoelde vijandschap en geluk eigenlijk onmogelijk. In die dagen ging dat er bij mij in als Gods woord in een ouderling. In dat zelfwantrouwen ging ik ver. Hoewel ik altijd op meisjes was gevallen en heel blij was met mijn vriendin, leken sommige van mijn dromen toch op homoseksuele impulsen te wijzen. Hoewel ik dat niet herkende in mijn eigen ervaring, bleef ik mijn eigen interpretaties toch serieus nemen. Pas veel later zag ik een andere meer plausibele verklaring: een verlangen naar mijn vader. Mijn vader was een warme persoon, maar veel afwezig. Daarnaast pikte ik de boodschap van mijn moeder op dat ik vooral van haar moest houden.

Echte liefde

Humanistische psychologen, vooral Rogers en Maslow, hadden kritiek op dit soort psychologie. Volgens hen zijn mensen tot echte liefde in staat. We zijn niet overgeleverd aan onze conditioneringen. En we kunnen keuzes maken in het leven. Sterker nog: we kunnen ons ontplooien en onvermoede talenten ontwikkelen. De positieve psychologie is de jongste loot aan deze tak. Ze is nog maar zestien lentes jong.

Had ik in 1980 maar kunnen beschikken over het boek Dit is jouw leven. Ervaar de effecten van de positieve psychologie. In dit boek nemen Ernst Bohlmeijer en Monique Hulsbergen je in acht hoofdstukken mee door je eigen leven. Ze wijzen op het belang van plezierige emoties. En laten ons oefeningen doen om deze ook te ervaren. Ze laten ons onze sterke kanten ontdekken, gebruiken en ontwikkelen, maar geven ook aan hoe we met onze tekortkomingen om kunnen gaan. Verder komen aan bod: flow, helemaal opgaan in wat je doet – en jezelf vergeten. Optimisme, hoop, compassie en zelfcompassie. Ook de moeilijke en zware dingen in je leven komen aan de orde. We maken allemaal ook lastige, of zelfs traumatische dingen mee in ons leven. Hoe kun je ook dan jezelf ontwikkelen? Ook hier geven de auteurs goede adviezen, tips en oefeningen.

Hier voor me ligt dus óók dat vergeelde schrift met de strenge titel 'Zuiveringen'. De insteek van Bohlmeijer en Hulsbergen is veel milder: direct op de eerste pagina van hun boek zeggen zij dat het doel niet is om jezelf te verbeteren. “Je bent goed zoals je bent. Misschien is dit boek eerder een ‘ontbeterboek’.” Zo’n instelling geeft meteen een weldadige ruimte.

Dat het goed gaat met de positieve psychologie is niet verwonderlijk. Het is exact wat we nodig hebben op dit moment. Op de eerste plaats een positieve benadering van mensen, van jezelf. Natuurlijk worden er ook inzichten uit eerdere psychologische benaderingen gebruikt, maar het mensbeeld is veel positiever. Op de tweede plaats blijft men welbewust wetenschappelijk te werk gaan. Het gaat niet om zweverige vooronderstellingen. Er wordt heel veel empirisch onderzoek gedaan.

Dankbaarheid

En ik doe hier graag aan mee. Elk jaar begeleid ik aan de Universiteit Utrecht onze eerstejaars studenten met hun allereerste onderzoek. Het best beoordeelde onderzoek krijgt een prijs. Twee jaar geleden wonnen onder andere Soheyl Ahmadi en Talin van Wijck. Uit hun onderzoeksdata kwam naar voren dat er een positief verband is tussen dankbaarheid en geluk. Opmerkelijk bovendien: dat verband is sterker voor vrouwen dan voor mannen. En vorig jaar liet een ander groepje prijswinnaars zien dat er een verband bestaat tussen geluk en intrinsieke motivatie. Dus wanneer je dingen doet waar je van binnenuit voor gemotiveerd bent, ben je gelukkiger dan wanneer er een ‘extrinsieke’ motivatie is (geld, status, etc).

De positieve psychologie heeft een veelbelovende boodschap, die ook wetenschappelijk onderbouwd wordt. En dat is de reden dat deze benadering floreert. Er verschijnen nieuwe boeken, tijdschriften. Groepen onderzoekers verbinden zich ermee. En het boek van Bohlmeijer en Hulsbergen bereikte in korte tijd al een derde oplage.

Religieus kader

Wie een religieuze opvoeding gehad heeft, wie thuis is in de kerk, wie een theologische achtergrond heeft of wie geïnteresseerd is in ‘nieuwe’ spiritualiteit, zal regelmatig een gevoel van herkenning ervaren bij het lezen van dit boek. Als je iets belangeloos doet voor iemand anders, ga je jezelf ook beter voelen. Een heel mooi principe. Nu niet in een religieus kader, maar onderbouwd door psychologisch onderzoek. Hier staat het boek vol mee. Jezelf verbinden met anderen, compassie hebben met anderen (én met jezelf!). Jezelf vergeten in wat je doet, opgaan in een groter geheel: dat alles draagt bij aan je welzijn. Religies wisten dit al, de positieve psychologie bevestigt het nu.

Het religieuze kader wordt over het algemeen in de psychologie heel zorgvuldig vermeden; men volgt de wetenschappelijke methode. En dat is verstandig. Bovendien: grote groepen mensen zijn zo sterk van het religieuze vervreemd dat ze (soms automatisch) in negatieve reacties schieten, wanneer ze woorden lezen die aan hun religieuze opvoeding of verplichte kerkgang doen herinneren.

Voor sommige, wat teleurgestelde mensen, zijn zelfs termen als hoop, optimisme, geluk, zingeving, compassie al verdacht. Dit boek kan hen overtuigen en meer ‘flow’ geven aan hun leven. Er staat in hoe het kan en voor grote groepen mensen heeft het al gewerkt.
Naast de ‘religieus teleurgestelden’ kan het boek een nieuw, jong publiek aanspreken. Zij hebben vaak geen idee van de enorme schat die in de religieuze wereldliteratuur verborgen ligt. De positieve psychologie, zoals die van Bohlmeijer en Hulsbergen boort die bron op een nieuwe manier aan, helemaal ontdaan van het kerkelijk-institutionele jasje. Kortom: je vindt hier het beste van de psychologie en van de wereldreligies, maar zonder ideologische windselen.

Wie ben je?

Hier zou mijn bespreking kunnen eindigen. Maar nog een kleine coda voor gelovigen, zoekers, spirituelen en andere zwevers – zoals ikzelf. Het is heel goed om, zoals Bohlmeijer en Hulsbergen zeggen, ‘de beste versie van jezelf te ontwikkelen’. Maar wie ben je zelf eigenlijk? Natuurlijk, de oude psychologie zit er radicaal naast met haar antwoord dat je niets meer bent dan je al dan niet verdrongen of gesublimeerde driften, of je conditioneringen, of de optelsom van je leerprocessen, om nog maar niet te spreken van  die wat oenige, trendy benadering van dit moment die stelt dat wij samenvallen met ons brein. Maar for God’s sake: wie ben je dan wel? Wie ben ik?

Ben ik dan het verhaal dat ik vertel of mijn gevoelens daarbij? Of kunnen we verder gaan dan dat alles? Kunnen we ontwaken uit ons eigen verhaal en wakker worden? Kunnen we hiervan ‘vrij’ worden van dat verhaal?
Met andere woorden: zou er achter, onder en in al dat geconditioneerde bewustzijn ook ongeconditioneerd bewustzijn kunnen zijn? Bewustzijn zonder meer. Een stille aandacht waarin alles zicht toont, waarin ‘binnen’ en ‘buiten’ verbonden is. En hoe komen we daar dan?
Een kleine parabel: in de Beatlesfilm ‘Help’ gaan John, Paul, George en Ringo na een dag van muziek en optredens ieder heerlijk naar hun eigen huis. Je ziet ze elk hun eigen deur binnengaan, gangen, trappen en kamers doorkruisen om uiteindelijk weer in een en dezelfde woonkamer uit te komen. Toch weer samen! In de film is het een soort grap. Maar zelf zag ik er een wonderlijke parabel in: als je de reis naar binnen aflegt en thuiskomt, kom je niet op de meest individuele plek, maar op de meest gemeenschappelijke, de plek waar God in jou woont, zou Henri Nouwen zeggen.

De diepste kern van wie je bent, kun je alleen ‘realiseren’ door het te zijn. Door je te realiseren dat je dat al bent. You are that: wakker, vrij en volkomen verbonden, volkomen één met de ander. Het is je geboorterecht.

Ernst Bohlmeijer en Monique Hulsbergen, Dit is jouw leven. Ervaar de effecten van de positieve psychologie, Boom, Amsterdam, derde oplage, 2016, 188 blz., € 25,75.