Progressieve katholieken herdenken iconen van vernieuwing samen met bisschop

Ovationeel applaus voor bisschop Gerard de Korte, tijdens de manifestatie ‘1000 stemmen zingen; 50 jaar katholiek in Nederland’, 30 december 2016 in Eindhoven. Het optreden van de Bossche bisschop is open en onbevangen. Toch klonk hij wat zuinigjes tijdens het progressief katholieke feestje. “Ik heb ook wel dingen gehoord waarvan ik mijn wenkbrauwen moest fronsen.” Niettemin: veel samenzang maakte de middag tot een feel good evenement. Bisschop De Korte ontving tevens het eerste exemplaar van een nieuw boek met teksten van Huub Oosterhuis: een nieuwe catechismus, samengesteld door Kees Kok, 'Alles voor Allen'.

Door Theo van de Kerkhof

Voor de oudere katholieken geldt hij als een icoon van openheid en vernieuwing, als een Obama van de katholieke kerk: bisschop Bekkers. Vijftig jaar geleden overleed hij vrij plotseling, jong nog, op 58-jarige leeftijd. Tijdens de meezingmiddag ‘1000 stemmen zingen; 50 jaar katholiek in Nederland’, werd zijn naam en persoon herdacht. De organisatoren van de bijeenkomst, de vereniging van kritische katholieken Mariënburg en de Ekklesia Amsterdam, wilden met de manifestatie op positieve wijze het turbulente katholieke verleden herdenken. “Wij willen graag aandacht besteden aan het positieve dat er de afgelopen decennia binnen en aan de randen van de (rooms-)katholieke kerk is gegroeid, vaak tegen de klippen op”, luidde de uitnodiging.

Een feel good bijeenkomst dus. Minstens daarin gaan de vernieuwingsgezinde katholieken mee met hun tijd. Geen zware, doorwrochte theologische referaten of maatschappijkritische analyses, zoals je die tijdens Mariënburgcongressen of de Acht-Meidagen van weleer nog wel eens kon aantreffen, maar veel gezang, onderbroken door woorden van bemoediging of herinneringen. Ruim 600 voornamelijk oudere gelovigen waren ervoor naar het Muziekgebouw in Eindhoven gekomen.

Katholieke hoop

Huub Oosterhuis, die andere icoon van progressief katholiek Nederland, memoreerde Bekkers als belichaming van de katholieke hoop uit de begin jaren zestig: “Binnenkort zou het gaan lukken”, de katholieke kerk zou zijn weg naar de nieuwe tijd spoedig vinden en afstappen van een bedompte moraal, het klerikale instituut en de verstarde dogmatiek. Mede door tv-optredens werd Bekkers al snel dé bisschop van Nederland, die met zijn toespraak in 1963 over ‘huwelijksbeleving en geboorteregeling’ een proces van bevrijding inzette “en zo bijdroeg aan de geestelijke gezondheid van het christelijk volksdeel”, aldus Oosterhuis.

De ontmoeting met Bekkers werd bepalend voor Oosterhuis’ latere loopbaan van tekstdichter en theologie-, liturgie- en kerkvernieuwer. Hij moest maar eens langskomen, zei Bekkers: “Omdat ge bezig zijt met jonge mensen. En daar moet het toch van komen.”

Wrede moraal

Waren het die jonge mensen van toen, die hier nu Vijftig jaar later bijeenwaren, sadder and wiser? Oosterhuis: “Al snel, 1972, werd die andere, Roermondse, bisschop dé bisschop van Nederland, en later die Rotterdamse en Utrechtse.” Zonder namen te noemen, kregen Gijsen, Simonis en Eijk de bekende vegen uit de pan. Oosterhuis: “Homoseksuelen, ongehuwd samenwonenden en gescheiden echtparen kregen te horen dat zij in zware zonde leefden en derhalve niet mochten deelnemen aan de eucharistie. Wat een wrede moraal. Wat een onmenskundige gedachtenspinsels.”

De massale geloofsafval van de laatste decennia valt volgens Oosterhuis dan ook te duiden als een teken van gezond verstand, een daad van eerlijkheid en menslievendheid: “Wat geloofsafval heet, is in feite afval van een boosaardige schijngod, een daad van geestelijke moed en geestelijke gezondheid.” Hij memoreerde namen waaraan de ‘afvalligen’ zich bleven spiegelen en door wie zij zich lieten bemoedigen: theologen als Edward Schillebeeckx, Piet Schoonenberg, Frans Haarsma, Catharina Halkes, pater Jan van Kilsdonk, abt Ton Baeten, Acht Mei-roergangers als Wies Stael-Merkx en Hedwig Wasser.

Iets nieuws

En werd progressief katholiek Nederland een alsmaar kleinere en ouder wordende sector van de Nederlandse samenleving, er heeft zich in de afgelopen vijftig jaar wel degelijk ook iets nieuws ontwikkeld, aldus Oosterhuis: “Nieuwe vormen en toonaarden van liturgie; gemeenschappen die zich vrij en onafhankelijk opstelden; de leerhuisbeweging waar de kernwoorden van het bijbelse verhaal werden geleerd en waar de naam van de bijbelse God werd ingeprent: ‘Ik zal er zijn’; ‘Ik zal zijn die jullie wegleidt uit het diensthuis van Egypte’, dat wil zeggen uit ieder denkbaar slavenhuis waaronder wij in onze tijd met name het neoliberale economisch systeem dienen te verstaan.” En Oosterhuis stond ook stil bij de veranderende geloofshouding in de afgelopen vijftig jaar: van stellig, triomfantelijk, zeker wetend, naar vragend, zoekend, twijfelend. “Maar Maria is gebleven en God – ‘ik zal er zijn’ – want niets is onmogelijk bij hem.”

Maatschappijkritische noot

Een maatschappijkritische noot was te horen in de toespraak van Henk Baars, oud-voorzitter van Mariënburg en drijvende kracht achter een reeks van Acht-Meimanifestaties. “Lieve Acht-Meimensen”, zo begon hij zijn toespraak. Even waren we weer helemaal thuis. Baars miste de opstandigheid van die Acht-Mei-jaren. Met enige nostalgie herinnerde hij zich hoe maar liefst 160 journalisten aan de lippen van Wies Stael-Merkx hingen tijdens de eerste persconferentie, 8 mei 1985. “Hoe is dat nu? Stellen we nog wat voor? Kunnen we nog een deuk in een pakje boter slaan?” Binnen de muren van de kerk ontbreekt het aan durf, aldus Baars. “Waarom geen alternatieve woningbouwcoöperaties opgezet toen wij zagen dat bestaande coöperaties nog slechts de wetten van het kapitalisme volgden? Waarom niet vrijkomende kerken omgebouwd tot woningen voor vluchtelingen? Laten we alle beschikbare financiën investeren in projecten waarin diaconie en liturgie samenkomen. Dan dwing je respect af. Omarm andere godsdiensten. Werk samen. Doe concessies aan elkaar. Kerkjes overeind houden, ieder voor zich, biedt geen toekomst.” En de media? Die denken nog steeds dat religie marginaal is. Ze zien niet wat er werkelijk leeft. “Actie dus!”, peptalkte Baars, “daar ben ik nu eenmaal van”.

Zielsverwant

‘Waar de religieuzen van zijn’ dat liet zuster Magriet van der Vliet, overste van het franciscanessenklooster Mariadal in Roosendaal, blijken. Vijftig jaar katholiek Nederland kan niet herdacht worden zonder de stuwende kracht van religieuzen achter de kerk- en geloofsvernieuwing in herinnering te brengen. Van der Vliet vertelde hoe op een herfstachtige zondagmiddag een verregende man aan de kloosterpoort stond. Het bleek Huub Oosterhuis te zijn. Die kwam praten over zijn nieuwste project, een debatcentrum in het hart van Amsterdam, waar cultuur, religie en politiek elkaar zouden ontmoeten. De zusters herkenden in Oosterhuis een zielsverwant en steunden zijn initiatief De Rode Hoed, begin van een band die bestaat tot op de dag van vandaag. “Leg nooit het hoofd in de schoot, maar begin telkens opnieuw. Dat is de blijvende evangelische boodschap”, aldus zuster Van der Vliet.

Ben Vocking, voormalig overste van de Nederlandse dominicanen, haalde herinneringen op aan een explosief moment in de recente katholieke geschiedenis. In 2007 stuurden de Nederlandse dominicanen, met het oog op het toenemend priestertekort, een discussiebrochure naar alle parochies in Nederland: Kerk & Ambt. Het gespreksdocument deed tot in Rome toe de wenkbrauwen fronsen. (Overigens ook die van bisschop De Korte, vertelde deze later op de middag). Vrijheid van meningsuiting is een moeizame zaak in de rk-kerk als instituut, zo ondervonden Vocking en de zijnen.

Twee kampen

Is er de laatste jaren iets veranderd in de patstelling die katholieken decennialang verdeelden in een ‘progressief’ en ‘conservatief’ kamp? Ovationeel applaus was er in ieder geval voor de aanwezige bisschop Gerard de Korte, bisschop van Den Bosch, die zich de laatste jaren als de nieuwe bruggenbouwer binnen het Nederlandse bisschoppencollege heeft ontpopt. Was zijn aanwezigheid op het feestje van kritische katholieken een teken aan de wand?

Helemaal nieuw is de aanwezigheid van een bisschop bij manifestaties van vooruitstrevend katholicisme niet. Bisschop Ernst sprak in de jaren negentig, vlak voor zijn emeritaat, al eens een Mariënburgcongres toe. En na veel soebatten bezochten uiteindelijk twee bisschoppen (Wiertz en Van Luyn) een van de laatste Acht-Meimanifestaties.

Toch lijkt met De Korte wel een nieuwe stap gezet. Zijn optreden heeft iets onbevangens. De Korte is een man die het gesprek aangaat, met de islam, met protestanten, maar dus ook – misschien nog wel het moeilijkst – met andersdenkenden in eigen kring. Werden de liederen van Oosterhuis op gezag van de bisschoppen in 2010 nog uit de officiële misboekjes geweerd, de Bossche bisschop had geen moeite om de Oosterhuisliederen voluit mee te zingen.

Zuinigjes

Dat neemt niet weg dat hij tijdens het publieke interview met journaliste Colet van der Ven toch wat zuinigjes klonk. Waar Bekkers vast gezegd zou hebben hoe fantastisch het is om met zoveel goedwillende katholieken bijeen te zijn, drukte De Korte enigszins de pret door op te merken dat hij veel mooie dingen had gehoord , “maar toch ook wel dingen waarvan ik even mijn wenkbrauwen moest fronsen.”

En waar Oosterhuis geloofsafval duidde als emancipatie uit een vermolmd geloofssysteem, zag De Korte toch vooral ontkerstening, gebrek aan geloofskennis, bijbels analfabetisme en sprakeloosheid over God in de huidige samenleving. Ook nam hij veel moreel appèl waar onder gelovigen van nu. “Religie en ethiek horen bij elkaar, maar God gaat niet op in praxis. We moeten de verinnerlijking, gebed, meditatie en liturgie niet vergeten.”

Catechismus

Om verdere verdamping te voorkomen, is het noodzakelijk het geloof in een verstaanbare taal te vertolken, zei De Korte. Of de bisschop op zijn wenken bediend werd, is onzeker, maar in ieder geval mocht hij tijdens de middag een nieuwe catechismus in ontvangst nemen. Het boek, Alles voor Allen, is een compilatie uit eerder werk van Huub Oosterhuis, samengesteld door diens medewerker, de theoloog Kees Kok.

In 2016 was het tevens 50 jaar geleden dat De Nieuwe Katechismus verscheen. Indertijd een opzienbarende verwoording van het katholieke geloof, samengesteld in opdracht van de Nederlandse bisschoppen, die wereldwijd de aandacht trok maar op kritiek stuitte in het Vaticaan. In de jaren negentig verscheen een dikke pil van ruim 700 pagina´s die sindsdien geldt als de officiële catechismus van de rooms-katholiek kerk. Dat boekwerk ademt eerder de sfeer van dogmatiek, dan van inspiratie. En een boek ter inspiratie dat laatste wil de nieuwe catechismus van Oosterhuis wel zijn. Kees Kok: “Het is niet ‘de’, maar ‘een’ catechismus, een nieuwe ondogmatische visie op het christelijk geloof, dat antwoord wil zijn op de eeuwige vragen van vandaag, niet alleen voor rooms-katholieken, maar voor alle mensen van goede wil.”

Huub Oosterhuis & Kees Kok, Alles voor allen. Een nieuwe catechismus, Kok, 224 blz., € 17,99.