Radicaal licht

11 maart 2019

Deze week is de Amerikaanse dichter Christian Wiman in ons land voor lezingen (zie kader). Op woensdag 13 maart is hij in Den Haag. Erik Borgman zal met hem in gesprek gaan. Wimans boek 'Mijn heldere afgrond' trok bij verschijning in Nederlandse vertaling in 2016 veel belangstelling. Nu is er een nieuw boek: 'Radicaal licht'.

Door Erik Borgman

Wij, theologen zouden beter moeten weten. En we zouden het beter moeten doen. Maar de mode in religieuze belangstelling is al net zo vluchtig geworden als andere modes en wij hebben de neiging daar achteraan te lopen. Bang als wij blijkbaar zijn de mogelijkheid te missen ons zegje te kunnen doen.

Teruggefloten

Daarom is het goed dat wij soms uit onverwachte hoek worden teruggefloten. Spiritueel centrum De Zinnen nodigde afgelopen week voor de tweede keer binnen enkele jaren de theoloog Tomáš Halík uit en ik mocht opnieuw over en met hem spreken en komende woensdag is voor de tweede keer de Amerikaanse dichter Christian Wiman te gast. Ik had al het geluk om opnieuw over en met Halík te spreken, met wie ik mij zeer verwant voel. Woensdag mag ik ook met Wiman in gesprek, nadat ik eerst iets over zijn werk heb gezegd.

Christian Wiman schreef in 2013 My Bright Abyss, in 2016 door Willem Jan Otten in het Nederlands vertaald als Mijn heldere afgrond. Toen hij dit boek maar meteen uitriep tot een spirituele klassieker op dezelfde hoogte als Pascals Pensées, was ik sceptisch. Na lezing moest ik hem echter gelijk geven. Nu is er een nieuw boek van Wiman uit, He Had Radical Light, opnieuw door Willem Jan Otten in het Nederlands vertaald; Radicaal licht is de Nederlandse titel. De vertaling van de zinsnede waaraan de titel ontleent is, is in Ottens vertaling overigens wel: ‘Radicaal licht hield hij vast’. Dat vond de uitgever echter klaarblijkelijk geen geschikte boektitel.

God en het Niets

Het betreft de eerste regel van een gedicht van de Amerikaanse dichter A.R. (Archie Randolph) Ammons (1925-2001). Dit gedicht is de bron van wat voor Wiman een belangrijk beeld was van de pijn die hij als kankerpatiënt te lijden had – en die overal in Mijn heldere afgrond te voelen is – en van God, met wie hij mede vanwege die pijn in dat boek de confrontatie aangaat. Hoewel er geen greintje masochisme in te vinden is, suggereert Wiman in zijn nieuwe boek even dat God en die pijn hetzelfde zijn.

De verbinding tussen beide is een beeld in dit gedicht van Ammons. Ammons verbeeldt zichzelf erin als hangend aan een reusachtige haak. Deze haak, zegt Wiman, is zowel God als het Niets.
Zowel genade als lijden.

Ik ga nu niet uitleggen wat Wiman hiermee bedoelt, of volgens mij bedoelt, of volgens mij zou kunnen bedoelen. Ik heb nooit mijn vader begrepen, die detectives achterstevoren las. Hij keek hoe het boek afliep, om vervolgens te zien hoe ernaar toegewerkt werd. Bij Wiman geldt des te meer dat de afloop – het gedicht van Ammons staat zo’n vijfentwintig pagina’s voor het einde van Radicaal licht – zonder de weg ernaartoe niets betekent.

Een kooi op zoek naar een vogel

U zult zijn boek zelf moeten lezen. Het goede nieuws is dat dit opnieuw zeer de moeite waard is. En het is maar dun. Ik bedoel dat niet als het soort verleiding waarmee leraren en ouders pubers aan het lezen proberen te krijgen. Maar het suggereert dat je Radicaal licht niet in een keer uit moet lezen. Je moet je laten afleiden, eigen associatieketens ontwikkelen en volgen. Op die manier doet Radicaal licht zijn werk.

In de tekst die hij opstuurde als de lezing die hij komende woensdagavond zal houden, verwijst Wiman terloops naar de Duitstalige Boheems-Joodse schrijver Franz Kafka (1889-1924). Ik ging de verwijzing na en kwam bij een intrigerend aforisme van Kafka’s hand: Ein Käfig ging einen Vogel suchen. In het Nederlands: ‘Een kooi ging op zoek naar een vogel.’ Meer is er niet en het is alsof het aforisme zelf zich gedraagt als een kooi op zoek naar een vogel. Een formulering op zoek naar betekenis.

Voor mij maakt Wiman uiteindelijk duidelijk dat poëzie en religie allebei zijn als een kooi op zoek naar een vogel. Het gaat daarbij om de vogel: zijn schoonheid, zijn zeldzaamheid, de ontroering door zijn zang. Maar zonder kooi, zonder de vorm van het gedicht en zonder de structuren van de religie, gaat de vogel op in de overstelpende veelheid van alles wat er is, valt zijn eigen aard niet op en is zijn lied deel van de kakofonie die voortdurend overal opklinkt. De kooi zet de vogel apart. Aldus wordt het mogelijk dat onze waarneming zich niet zozeer richt op de vogel, maar door de vogel, zijn uiterlijk en zijn zang gestuurd en geordend wordt.

Het verlangen naar de kooi

Zonder vorm geen inhoud, zonder religie geen geloof. Hoewel de inhoud steeds aan de vorm ontsnapt en het geloof de voorschriften en gewoonten van de religie overstijgt. Een vogel in een kooi is altijd een opgesloten vogel, maar alleen dankzij de gevangen vogel kunnen we een idee krijgen van de vrije vogel. Tegelijkertijd geeft de vogel de kooi pas betekenis, rechtvaardigt de inhoud van het gedicht pas de vorm, geeft het geloof de religie zijn zin.

Maar Wiman suggereert uiteindelijk nog iets anders, iets dat nog ongemakkelijker is. Wiman suggereert dat God zoiets is als een kooi op zoek naar een vogel en dat wij ernaar verlangen gevangen te worden. Zonder begrenzing is ons leven vrij, maar willekeurig. Wij verlangen ernaar dat iets of iemand de betekenis van onze alledaagse handelingen ziet en die van onze clichématige woorden hoort. Wij verlangen ernaar dat iemand het bijzondere waarneemt van onze gewoonheid. Dat kunnen wij uit onszelf niet.

Dit is de zin van wat de theologie ‘incarnatie’ noemen. God wordt in de mens Jezus van hetzelfde vlees als wij. God, die de volheid aan betekenis zelf is, wordt een mens die even betekenisloos is als iedereen zich soms voelt, even eindig als iedereen zich weet die zich geen rad voor ogen laat draaien. Daarmee wordt onze betekenisloosheid betekenisvol en onze trivialiteit bijzonder. Zoals een waarachtig gedicht ze kan doen oplichten.

[box type="shadow"]