“Buber wilde één Israël voor Joden en Palestijnen”

1 juni 2023

“Dit is het mooiste en meest fijnzinnige boekje van Buber en ook nog eens leuk om te lezen”, aldus Robbert Bodegraven, directeur van het Humanistisch Verbond, over zijn favoriete boek ‘De weg van de mens’ van Martin Buber.

Door Cees Veltman

“Het is zoiets als: wie van je vrienden heb je het meest lief, deze vraag naar het meest favoriete boek, maar onder de non-fictieschrijvers is Buber me heel lief. Dat komt omdat hij erg mooi schrijft en ook leuk om te lezen is. Buber is in staat om diepe gedachten poëtisch over te brengen. Dat spreekt mij enorm aan. Ik hou van zijn schrijfstijl en van zijn denken. Ik beschouw Buber als een grote humanistische denker. Buber richt zich in zijn denken op hoe de mens in de wereld kan staan, wat voor mij de essentie van het humanisme uitmaakt. Die positie in de wereld is nooit de positie van de individuele mens alleen. Mens kun je alleen zijn als je een relatie aangaat met de andere mens, zegt hij. Daarmee opent hij een nieuwe manier van denken na een lange periode van moderne denkers die sterk uitgingen van de mens als individu.

Verweven

Het is een echt humanistisch principe dat de mens ten diepste verweven is met de ander. Inmiddels weten we niet ‘alleen met de ander’, maar ook met de totale leefomgeving, met de kosmos zelfs. Dat kunnen we niet langer ontkennen. We kunnen niet verder met het idee dat de mens in het centrum van alles staat, op de top van de piramide. Dat is niet meer houdbaar.

Buber had wel kritiek op het humanistische denken als het te weinig gericht is op dialoog en op de ander. Die kritiek herkennen humanisten, alsof ze vooral zouden staan voor individuele zelfbeschikking, zelfontplooiing, zelf verantwoordelijkheid nemen, zelf nadenken en vrijheid. Hoe buitengewoon belangrijk dit allemaal ook is, we moeten dat niet isoleren van de werkelijkheid waarin we leven. Een mens is pas mens in het aangezicht van de ander, zeg ik Buber en zijn volgeling Levinas na. Maar kritiek op het humanisme is wat mij betreft welkom omdat het ons aanzet iedere keer opnieuw te doordenken waar het humanisme voor staat.

Ja, het humanisme komt op voor individuele vrijheden van mensen, maar daar horen verantwoordelijkheid voor de ander en de omgeving bij. Als we dat aspect over het hoofd zien, creëren we geen vrije samenleving. Buber zegt: je kunt je eigen pad niet in je eentje uitstippelen en het daarbij laten. Je moet eerst wel ontdekken wat voor jou van belang en van waarde is, naar binnen keren - het socratische ´ken uzelf´- maar vervolgens stap je de wereld in. Buber schrijft: ‘Bij zichzelf beginnen, maar niet bij zichzelf eindigen. Van zichzelf uitgaan, maar niet naar zichzelf toe streven; zichzelf zijn, maar niet met zichzelf bezig zijn.’ En: ‘Niet met zichzelf moet gij u bezighouden, maar met de wereld.’ Hij spoort je aan: ga de relatie aan, anders ben je eigenlijk geen mens. Lever je bijdrage aan een menswaardige, rechtvaardige en eerlijke samenleving.

‘Ik en Jij’

Mijn favoriete boek van hem is eigenlijk ‘Ik en Jij’, maar dat is wat complexer. ‘De weg van de mens’ is toegankelijker. Je kunt het heel snel uitlezen, al zou ik iedereen aanraden het langzaam te lezen. Het is een goede introductie op het denken van Buber. Van ‘Ik en Jij’ begreep ik als 25-jarige nog helemaal niets. Later sloeg het bij me aan toen ik het aandachtiger las. Het boek vergt openheid, rust en zelfreflectie om toegang te krijgen tot het werk, maar het is buitengewoon de moeite waard.

Buber is een mystiek denker. Het is voor sommige humanisten lastig als hij het nadrukkelijk over God heeft. Maar het mooie van Buber is dat hij God op een joodse, chassidische manier interpreteert. Je moet vooral in de wereld staan, zegt hij. Leef in het hier en nu, neem je verantwoordelijkheid als mens in het leven dat je gegeven is. Als je dat bewust leeft, met anderen en je leefomgeving, leef je het goede leven. Buber koppelt daar iets aan wat hij God noemt, maar dat betekent voor hem heel iets anders dan voor christelijke denkers die een verticale band met het goddelijke hebben en zich richten op een hiernamaals. Bij Buber is het horizontaal en in het hier en nu.

Polarisatie

Buber is ook actueel voor ons, nu we steeds verder polariseren en te maken hebben met een klimaatcrisis en een ecologische crisis. Hij leert je hoe schadelijk polarisatie is en hoeveel het ons oplevert als we dialogisch in het leven staan door onszelf en de ander te onderzoeken en een relatie aan te gaan. Dat is een principieel niet polariserende relatie. Dat zie je in zijn standpunt over Israël. Hij adviseert vanaf het begin: vorm nou niet een aparte staat Israël, want dat gaat ons een heleboel rottigheid opleveren. Zorg dat je binnen het grondgebied dialogisch samenleeft met de oorspronkelijke bewoners, de Palestijnen. Hij was een vreedzaam denker.

Hoopvol

Je zou kunnen zeggen dat Buber een iets te optimistisch mensbeeld had, maar ik zeg dat niet. Mijn mensbeeld is principieel optimistisch of hoopvol moet ik eigenlijk zeggen. We zien hoeveel ellende er op de wereld is, door mensen veroorzaakt. Daar kun je een negatief mensbeeld van krijgen. Je kunt er cynisch van worden, maar dan word je onderdeel van het probleem. Ik zie het als een kwestie van verantwoordelijkheid of je wilt bijdragen aan oplossingen van problemen. We zijn in staat het goede te doen, al kan dat ook als een soort dogmatische opdracht gelden waar mensen in vastlopen. Niet iedereen heeft dezelfde mogelijkheden. Omgeving en context zijn bepalend. Sommige mensen hebben te weinig mogelijkheden om iets voor elkaar en de samenleving te kunnen betekenen, maar laten we elkaar wel blijven aanspreken op onze mogelijkheden en verantwoordelijkheden en elkaar helpen en stimuleren om het goede leven vorm te geven.”

Martin Buber, ‘De weg van de mens’, Juwelenschip, 61 blz., € 18,00