Net als ik er voor ga zitten om dit artikel te schrijven, bereikt mij het zoveelste bericht van een jonge jongen, net uit de kast, mét vriend, die om deze reden niet meer welkom is in de traditionele gemeente waarin hij vanaf zijn jonge jaren is opgegroeid. De tranen schieten in mijn ogen. Ja, ook omdat ik moe ben na drie volle dagen Wereldraad van Kerken, maar vooral omdat het me boos en verdrietig maakt dat dit nog steeds zo moet gaan. Onvermijdelijk blijkbaar. Het is een domper op mijn enthousiasme over wat er dezer dagen op het oecumenisch wereldtoneel gebeurt: de kleine, maar toch duidelijke stappen die gezet worden op de weg van meer bewustwording rond het thema ‘seksuele oriëntatie, gender(identiteit) en genderexpressie’.
Wereldraad van Kerken
De Wereldraad van Kerken werd in 1948 in Amsterdam opgericht. Niet alleen landen, maar ook kerken realiseerden zich dat er na een periode met twee wereldoorlogen een einde moest komen aan alle verdeeldheid. Nu in 2022 zijn meer dan 350 kerken lid en vertegenwoordigt de Wereldraad miljoenen christenen. De Wereldraad, een soort Verenigde Naties van de kerken, komt eens per zeven jaar samen in een Algemene Vergadering. Dat was dit keer in Karlsruhe, Duitsland, van 30 augustus tot en met 8 september. Ruim vierduizend mensen vierden samen, aten samen, waren samen in gesprek, ook over seksualiteit en gender.
Ik realiseer me dat het een niet zonder het ander mogelijk is en dat er, ook in Nederland, heel veel ongelijktijdigheid is. Echte verandering is niet mogelijk zonder bewustwording en vooral niet zonder ontmoeting. Daar hebben we nog een heleboel van nodig voor er een einde kan worden gemaakt aan alle ongerechtigheid waar velen nu nog omwille van hun sekse, hun seksuele oriëntatie of genderidentiteit mee te maken krijgen. Ik voel deze spanning natuurlijk de hele tijd: ja, dialoog, praten, ‘conversations’, verdiepen, maar waar blijft de gerechtigheid: gelijkwaardigheid voor alle vrouwen, alle LHBTI’ers en een eind aan onveiligheid en uitsluiting?
Ik kan het werk dat met name in het afgelopen decennium is verzet in de Wereldraad, alleen maar prijzen. Tijdens de vorige Algemene Vergadering van de Wereldraad in 2013 in Busan (Zuid-Korea) werd besloten het tussen de lidkerken controversiële thema van seksualiteit expliciet op de agenda te zetten en er nog meer werk van te maken dan tot dan toe was gedaan. De Reference Group on Human Sexuality (RGHS) werd dé plek om in gesprek te gaan over seksualiteit en gender, inclusief seksuele oriëntatie, genderidentiteit en genderexpressie – al werd dat laatste niet van de daken geschreeuwd om het gesprek ook mét de traditionelere kerken open te houden. In Karlsruhe werd het eindresultaat van het werk gepresenteerd: ‘Conversations on the Pilgrim Way. Invitation to Journey Together on Matters of Human Sexuality’. Ik sprak onder andere met prof.dr. Heleen Zorgdrager, lid van de RGHS, over dat resultaat en de weg er naar toe.
Rainbow Pilgrims of Faith
In 1998 waren gelovige LHBTI’ers en hun organisaties voor het eerst officieel welkom op een Algemene Vergadering van de Wereldraad. In Harare (Zimbabwe) was een plekje op de markt met alle andere organisaties en kerken de enige officiële mogelijkheid. Vanaf dat moment zijn gelovige LHBTI’ers echter niet meer geweken, totdat het in 2013 in Busan (Zuid-Korea) naast de plek op de markt ook mogelijk was een workshop te organiseren. Seksualiteit was er een ‘hot topic’ en de door de LHBTI’ers georganiseerde workshop waarin vooral verhalen van mensen te horen waren, puilde uit. Met de oprichting van de Reference Group on Human Sexuality (RGHS) was er werk aan de winkel voor de vertegenwoordigde LHBTI-organisaties. Sommige van de leden van deze organisaties kregen zelf een plek in de RGHS. Anderen brachten een wereldwijde coalitie van christelijke LHBTI-organisaties tot stand die het werk van de RGHS nauwgezet ging volgen. Het Europees Forum van christelijke LHBT-groepen heeft hier een leidende rol in gespeeld. De ongeveer 35 vertegenwoordigers die in staat waren naar de Wereldraadvergadering in Karlsruhe (Duitsland) te komen, waar het werk van de RGHS zou worden gepresenteerd, vormden samen de Rainbow Pilgrims of Faith. Nu was naast de markt een eigen side-event mogelijk met zo’n zes verschillende workshops voor de deelnemers aan de Assemblee.
Waar ik in het bijzonder naar uitkeek was de workshop Towards Wholeness. A learning journey on matters of sexuality. Het werd gepresenteerd door vier leden van de RGHS, waaronder Michael Schuenemeyer, als predikant werkzaam voor United Church of Christ in de Verenigde Staten én Rainbow Piligrim of Faith, en Heleen Zorgdrager, hoogleraar Systematische Theologie en Genderstudies aan de PThU in Amsterdam.
Ik had gehoopt op uitleg bij Conversations on the Pilgrim Way, inzicht in hoe het proces verlopen was en nieuws over de toekomst van het meer dan tachtig pagina’s tellende document, maar dat kreeg ik allemaal niet. Hoofdbestanddeel van de workshop was ‘conversation’, geheel in lijn met het document dus: voor mij in de groep waar ik aan deelnam het levensverhaal van Pierre Buckley, homo, Anglicaans, uit Zuid Afrika. Story telling is zo ongeveer het meest nuttige wat je kunt doen om begrip te bevorderen, de insteek van de workshop was dus een goede, ware het niet dat tenminste tachtig procent van de ongeveer vijftig aanwezigen zich onder een van de letters van het acroniem LGBTQIA kon scharen.
Het was hoe dan ook een goede oefening. Heleen Zorgdrager vertelde me dat het acht jaar durende proces van het tot stand komen van het studiedocument van de RGHS ook een lange serie van persoonlijke ontmoetingen was geweest. Dat kan ook niet anders, natuurlijk, als je rond het onderwerp seksualiteit en gender zo lang onderweg bent met elkaar. Dat ging uiteraard niet altijd goed. Direct aan het begin trok Dr. Olav Fykse Tveit, de toenmalige secretaris-generaal van de Wereldraad de verantwoordelijkheid naar zich toe en stelde een brede Reference Group aan. Daarmee werd het belang van het proces groot, maar was het ook beter mogelijk het kwetsbare werk van de ongeveer 25 leden te beschermen, die uit alle windstreken van de kerken kwamen.
Deze beslissing bracht de RGHS de rust die nodig was om inderdaad met elkaar op weg te gaan, als pelgrims en met als eerste vraag: wat betekent het dat juist wij geroepen zijn om deze weg te gaan? Samen pelgrimeren dus, journeying, en dat heeft ook het document gekleurd en het ermee aangewezen belang voor bewustwording en begrip in de kerken. Het was mooi om juist dit ook in de workshop gepraktiseerd te zien, maar het was voor mij toch niet voldoende.
Conversations on the Pilgrim Way
Het document Conversations on the Pilgrim Way is geen document waarover gestemd hoeft te worden. Het is ‘ontvangen’ in de vergadering van het centraal comité van de Wereldraad in februari dit jaar en wordt aangeboden aan de lidkerken als een ‘resource document’, boordevol nuttige en zinvolle informatie. Overigens wil dit niet zeggen dat er geen stelling wordt genomen: alle geweld jegens vrouwen, seksuele en genderminderheden wordt zonder meer veroordeeld. Kerken worden opgeroepen ‘safe spaces of grace’ te scheppen voor een open en respectvolle dialoog over seksualiteit. Ook geeft het document richting als het gaat om theologische basisprincipes voor visie op en omgang met seksualiteit.
Bijzonder is het inhoudelijke kader van het document. Er is niet, zoals gebruikelijk, eerst de vraag gesteld naar Bijbel en traditie, maar er is gekozen voor een value based approach. Een daarvan is ‘kenosis’ genoemd en verwijst naar de stem in de marge, zoals de overvallen mens in de gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan. Juist deze stem vertegenwoordigt een waarde die gedeeld moet zijn en die op de pelgrimsweg niet gemist kan worden. Om tot een afgewogen waardering te komen is er bij de bronnen voor die waardering eveneens niet alleen gekozen voor Schrift en traditie, maar ook voor wetenschap, ervaring, andere bronnen (denk bijv. aan de ervaringen van de ‘two-spirited people’ uit Noord-Amerika) en voor de relatie tussen verschillende bronnen. Zo, waardengedragen en bronnenbreed aangevlogen, ontstaan er tenminste niet direct voor de hand liggende conflicten. Vanuit die breedheid kan iedereen haar of zijn bijdrage hebben.
Onvermijdelijk waren de conflicten hoe dan ook. Een gesprek over gender en seksualiteit met zulke uiteenlopende deelnemers leidt tot culturele, theologische en kerkelijke botsingen. Spannend was de consultatie van de RGHS in Libanon in 2016, toen enkele leden van de vertegenwoordigde Orthodoxe kerken als donderslag bij heldere hemel verklaarden niet langer achter het proces en de opbrengst daarvan tot dan toe te kunnen staan. Dat was een mededeling die niet zomaar voor kennisgeving werd aangenomen, uiteraard. Verscheidene andere leden braken in huilen uit om de teleurstelling over deze mededeling.
Uiteindelijk heeft dit het proces niet kunnen stoppen, stapten alle leden weer aan boord en kon het RGHS-schip behouden met één unaniem gedragen document de haven binnenvaren. Een update na de totstandkoming van het document in 2020 (met daarin een vermelding van de Rainbow Index van Kerken in Europa van het Europees Forum van christelijke LHBT-groepen) en een ‘handleiding voor lezers’ werden helaas niet goedgekeurd, maar dat maakt de waarde en het potentiële gebruik van het document zelf er niet minder om.
Uitdagen en uitdragen
Gevraagd naar wat zij hoopt, antwoordt Heleen Zorgdrager dat zij graag zou zien dat het document nu ook werkelijk wordt opengeslagen in de kerken en wordt benut. De Raad van Kerken in Nederland moet zorgen voor een Nederlandse vertaling die vervolgens heel goed gebruikt kan worden voor conferenties van predikanten en door bestuurders en beleidsmakers. Internationaal hoopt zij dat de gedelegeerden van de kerken in Afrika en van de Orthodoxe kerken hun kerkleiders gaan uitdagen om het document te bestuderen en uit te gaan dragen. Hoe meer pelgrims op deze weg, hoe beter!
Het succes lijkt verzekerd, zeker als op de laatste dag van de Assemblee besloten wordt de RGHS nog een decennium aan te houden. Daar ben ik echt blij mee, want het werk is nog niet af. Het werk is pas af, als er geen jonge mensen meer de deur van hun familie en kerk wordt gewezen, omdat ze homo zijn, of transgender of non-binair of noem het maar. Genoemde workshop vindt plaats op de dag die de titel Pilgrimage of Justice and Peace heeft gekregen. Aan de randvoorwaarden van beide is met het document Conversations on the Pilgrim Way hard gewerkt en met succes, nu de consequenties voor beleid nog.
‘The time is ripe for faith communities to step up,’ aldus Michael Schuenemeyer in zijn bijdrage aan genoemde workshop en daar sluit ik mij van harte bij aan.
Wielie Elhorst is LHBTI-predikant bij de Protestantse Kerk Amsterdam.
