Waarom willen we zo graag op de hoogte zijn van de grote en kleine nieuwsfeiten om ons heen? Is het sensatie, nieuwsgierigheid, of betrokkenheid en medeleven? Of een combinatie van dat alles? En hoe gaan we om met nieuws? Vaak wordt er al geduid en gereageerd nog vóór de feiten bekend zijn. Maar soms ontbreken juist de reacties waar je ze wel verwachtte. Hoe dan ook: één criterium moeten we zien hoog te houden in de omgang met nieuws en dat is de menswaardigheid van de mensen over wie het nieuws gaat.
Door Marinus van den Berg
De moeder van Gerard Joling heeft een tia gehad. De Telegraaf had het nieuws en ik las het op nu.nl. Wanneer ik vroeger boodschappen had gedaan bij de plaatselijke kruidenier die ook klompen verkocht, vroeg mijn moeder: 'Nog nieuws gehoord?' De plaatselijke kruidenier, die ook organist was in de naastgelegen parochiekerk, was ook het APP, het Algemeen Plaatselijke Persbureau. Het verontruste hem toen hij via mij hoorde dat er op het seminarie steeds minder gregoriaans werd gezongen. Dat was in 1963. Het nieuws waar mijn moeder naar vroeg ging over ziekte of dood. Bij de kruidenier met de bijzondere naam Kistemaker was men altijd als eerste op de hoogte. En als zij - hij of zijn zus, beiden ongehuwd - het gehoord hadden, ging het zo snel als een vuurtje. Zij waren de sociale media van toen.
Nieuwsgierigheid
Waarom mijn moeder en niet alleen mijn moeder naar dit nieuws vroeg, heb ik nooit gevraagd. Was het nieuwsgierigheid, sensatielust of gewoon meeleven met elkaar in deze kleine gemeenschap? Of een mengeling? Als ik nu na een dag afwezigheid thuiskom, lees ik de e-mails en dan kan ik het niet nalaten om nog even te kijken op het laatste nieuws van nu.nl. Nieuwsgierigheid of verslaving? Waarom wil ik het laatste nieuws zo snel mogelijk weten?
Soms is er groot nieuws, maar hoor ik het pas een aantal uren later, zoals de aanslagen in Parijs. Ik heb (nog) geen slimme telefoon waarmee ik ook overal in trein, tram, bus of waar dan ook ieder moment nu.nl kan lezen. Ik weet niet of dat zo blijft. Misschien is het wel beter om nieuws niet te snel te weten, zodat ik ook niet te snel reageer. Er zijn heel wat reacties op nieuwsberichten terwijl er nog maar zeer weinig bekend is. Over de man die 49 mensen doodde in Orlando en de man die Jo Cox neerschoot in Londen kwamen we pas langzaamaan meer te weten. Veel eerste reacties op nieuws zijn vooral emotionele reacties. De tijd van en voor reflectie moet nog komen.
Gemist
Je hebt momenteel reaguurders, grenzend aan gluurders, en deskundige beschouwers die naar een studio worden gevraagd en alles was daar tussen zit. Alle nieuws roept reactie op, primaire en secundaire, voorbarige maar ook reacties die als mosterd na de maaltijd komen. En dan zijn er die niet reageren waarvan anderen zeggen dat ze een reactie hebben gemist. Zo had religiejournalist Stijn Fens een reactie van de Nederlandse bisschoppen gemist naar aanleiding van Orlando (Trouw, 18 juni 2016). Waarom wel om gebed gevraagd na 22 maart in Brussel – met minder doden dan in Orlando – en nu gezwegen?
Ik sta aan de zijlijn als het gaat om de vraag wanneer moet een bisschoppenconferentie of de PKN wel reageren, een openbare samenkomst beleggen of niets zeggen. Wat is de juiste timing en wat is de juiste toon? Welke toon is juist? Gaat het om erkenning van leed of ook al om een duiding, een stellingname of een vermaning? In een stille tocht kun je vooraan willen lopen maar ook wat onzichtbaarder willen zijn. Gaat het om de personen die herdacht worden en hun naasten of gaat het erom gezien te worden dat je meeloopt. Ik zie soms mensen op de eerste rij bij wie ik denk: is dat wel jouw plaats? Ook zelf vraag ik me soms achteraf af of ik niet te snel was en nog even had moeten wachten. Misschien was ik in een ander leven wel journalist geworden en dan geen onderzoeksjournalist die meer tijd neemt en krijgt.
Woordeloos
Ook snelle reacties hebben hun waarde en hun beperking. Misschien moet van alle reacties gezegd worden dat ze voorlopig zijn met de kennis van nu die morgen anders kan zijn. Een twaalftal jaar geleden leefde bij de RKK/KRO het idee om te komen tot een protocol over de vraag: hoe moeten wij reageren op heftige gebeurtenissen. De moord op Pim Fortuijn had toen nog niet plaatsgevonden. De vraag was of er ook een ander ritueel mogelijk was dan het gebruikelijke praten met duidende deskundigen. Zouden we ook stilte, verslagenheid, verbijstering kunnen uitzenden, zo woordeloos mogelijk, misschien een dichter, een klok die stilstaat of het geluid van een noodklok, maar vooral stilte. Het is er nooit gekomen. Er moet gepraat worden.
Ik las nog eens dat nieuws over de moeder van Gerard Joling. Ik had er niet om gevaagd maar het werd me ongevraagd verteld. Er zijn zoveel moeders en vaders in dezelfde leeftijd die al of niet opgemerkt een tia, een hersenincident krijgen. Het viel me op dat er in dit bericht ook informatie werd gegeven: wat is een tia, waaraan merk je dat en wat moet je dan doen. Dat was de meerwaarde van dit nieuws. Ik noem dat informatiejournalistiek. Snel iets weten en herkennen kan ook leiden tot goede hulp. Ik ken ook de verhalen van mensen die wel alarm sloegen maar wiens alarm onderschat, gebagatelliseerd werd met rampzalige gevolgen. Er zijn te snelle reacties maar ook te trage reacties. Er kan een teveel aan betrokkenheid zijn maar ook te weinig. Het gaat niet om de kalenderleeftijd van de moeder van Gerard Joling maar om de relatie tussen deze moeder en deze zoon. Toevallig een Bekende Nederlander maar dat is niet echt van belang.
Waardigheid
Jo Cox was getrouwd, had kinderen en leefde op een woonboot. Haar werd het licht uit de ogen geschoten zoals een Rotterdamse vrouw raak en rakend zei. Ik werd er stil van en sta stil bij dit ontsnellende on-nieuws. Misschien komt er ooit zo een kruidenierswinkel waar er niet met klompen over nieuws wordt gelopen. Nieuws gaat over mensen, menselijkheid en menswaardigheid. Er is snel nieuws dat die waardigheid dient en snel nieuws met een snelle reactie die die waardigheid ondermijnt.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
