De wijze lessen van de stoïcijn Epictetus uit de eerste eeuw vormen al jarenlang een gids op het levenspad van psycholoog Vincent Duindam. Leef met de omstandigheden maar vereenzelvig je er niet mee, zo luidt Epictetus’ advies. Dat mag de populaire spiritualiteit wel eens ter harte nemen.
Door Vincent Duindam
Welk boeken heeft u meegenomen op vakantie? En welke boeken zou u meenemen naar het spreekwoordelijke onbewoonde eiland?
De Amerikaanse gevechtsvlieger James Stockdale (1923-2005) vloog in 1965 boven Vietnam. Zijn toestel werd neergehaald. Via zijn schietstoel vloog hij naar buiten. En terwijl hij aan zijn parachute hing, zei hij tegen zichzelf:
“I’m leaving the world of technology and entering the world of Epictetus …” (Ik verlaat nu de wereld van de technologie en ga de wereld van Epictetus binnen.)
Krijgsgevangenschap
Of hij het beroemde boek van de stoïcijn Epictetus (55 - 135 n. Chr.) echt in zijn zak had, weet ik niet. Maar wel dat het hem door zeven en een half jaar krijgsgevangenschap heen heeft gesleept. Een periode waarin hij herhaaldelijk gemarteld is. En meer dan vier jaar lang in eenzaamheid is opgesloten. Na afloop liep hij mank en had hij chronisch pijn. Maar hij was mentaal niet gebroken en hij is er zelfs sterker uitgekomen. Welk boek kan zo’n kracht hebben na bijna 2000 jaar?
De essentie van Epictetus’ ideeën is: beïnvloed wat je kunt beïnvloeden en waar je dat niet kunt, aanvaard de situatie. Als je niet accepteert wat je nu eenmaal niet kunt veranderen, word je onvermijdelijk ongelukkig.
Dingen die buiten je bereik liggen (ziek worden, sterven, je bezittingen verliezen) wilde Epictetus zelfs niet eens labelen als slecht (of goed). We moeten ons daarentegen richten op datgene wat wél binnen onze invloedssfeer valt: onze doelen, attitudes, voorkeuren, afkeuren, oordelen, etc.
Zo bezien kunnen juist ‘lastige’ omstandigheden kansen bieden om je spiritueel te ontwikkelen.
Rationeel Emotieve Therapie
Aan mijn eigen (eerstejaars) studenten vraag ik elk najaar: “Welke oude Griek legde de basis voor een nog steeds veelgebruikte vorm van psychotherapie?”
Mijn (of soms hun) antwoord:
“Epictetus leefde van 55 tot135 na Christus. Zijn Encheiridion (letterlijk boekje om in je hand te hebben) inspireerde de Amerikaan Albert Ellis tot zijn Rationeel Emotieve Therapie (RET). Epictetus benadrukte steeds dat niet de dingen zelf een probleem zijn, maar dat het eerder jouw kijk op de dingen is waar je last van hebt. Zo zegt hij letterlijk: ‘Wanneer iemand je irriteert, wees je er dan wel bewust van dat je eigen inschatting de aanleiding van je irritatie is.’
Albert Ellis heeft dit verder uitgewerkt: wanneer je je gedachten goed gaat bekijken en ‘uitdaagt’, ontdek je dat je situaties ook anders kunt bekijken. En dat leidt er ook toe dat je gevoelens vaak positiever zullen worden. Want je emoties worden gestuurd door je gedachten.
Epictetus was een bevrijde slaaf - zijn ideeën kunnen ons ook weer bevrijden.”
Omstandigheden
Misschien vliegen wij niet boven vijandig gebied, of moet ik zeggen boven ‘een door ons bezet land’, misschien zijn wij ook wel niet in therapie, wat kunnen we dan met Epictetus?
Op een bepaalde manier waren de keuzes voor James Stockdale en voor Epictetus misschien zelfs ‘makkelijker’ dan voor ons. Als je omstandigheden ‘een hel’ lijken te gaan worden, is ‘naar binnen keren’ de enige optie om niet te gronde te gaan. Radicale omstandigheden kunnen je uitnodigen om radicale keuzes te maken. Epictetus zelf is als slaaf geboren. Zijn moeder was slavin. En hij liep mank. Misschien wel kreupel geslagen door zijn meester, dat weten we niet.
Waarschijnlijk zijn onze omstandigheden (aanzienlijk) beter. Dat kan ertoe leiden dat we wat meer aan de oppervlakte van ons leven blijven. Natuurlijk kunnen wij ook wel allerlei punten opnoemen waar ook ons eigen leven (wat) beter zou kunnen zijn. Misschien is het je werk, of je relatie? Het kunnen je woonomstandigheden zijn, of wellicht je gezondheid?
Absolute prioriteit
Epictetus vindt dat we ons niet overdreven op ons lichaam moeten focussen. Hij vindt het wat oppervlakkig als we steeds bezig zijn met: “veel aan sport doen, veel eten en drinken, zich om de ontlasting bekommeren en gemeenschap hebben”.
Voor ons in eerste instantie misschien een wonderlijke opsomming. Maar als je goed leest zit er toch veel in. Zo is het goed om je te realiseren dat het slankheidsideaal en (soms dwangmatig) lijnen bij meisjes te vergelijken is met de obsessie van sommige jongens met de sportschool, spieren en prestaties.
Voor ons kan het een verleiding zijn om zaken als relaties, gezondheid, werk, wonen, etc. onze eerste en absolute prioriteit te maken en ons eenzijdig hierop te richten.
Natuurlijk wil ik hier geen betuttelend vingertje opsteken (ook niet tegen mezelf). Maar we kunnen wel gewoon kijken naar ‘hoe het vaak loopt’ in ons leven.
Epictetus geeft een hele humoristische en relevante vergelijking in zijn boekje: ‘Ik heb het plan opgevat naar het badhuis te gaan. Maar ik weet hoe het er daar aan toegaat: mensen schreeuwen, dringen voor, smijten met water en pikken je kleren. Door die ‘uiterlijke omstandigheden’ wil ik niet mijn hoofd op hol laten brengen. Daarom vertrek ik naar het badhuis met twee doeleinden. Ik wil een bad gaan nemen. En ik wil mijn innerlijke vrede bewaren.’
Dat vergeten we nogal eens. Volgens mij moet je deze vergelijking - en Epictetus geeft er nog veel meer - opvatten als een ‘pointer’, een vingerwijzing voor het hele leven.
Weefsel
Natuurlijk bewegen we ons in allerlei ‘uiterlijke’ omstandigheden, zij vormen het weefsel van ons leven. Daar kunnen (en moeten we) ruimhartig en vriendelijk aan mee doen. Tegelijkertijd mogen we onze ware aard, onze innerlijke vrijheid , geen moment uit het oog verliezen.
Eigenlijk zegt de Perzische soefi en dichter Abu Sa’id (967 - 1049) precies hetzelfde:
“The true saint goes in and out amongst the people and eats and sleeps with them and buys and sells in the market and marries and takes part in social intercourse, and never forgets God for a single moment.” (De ware heilige beweegt zich tussen de mensen, eet en slaapt met hen, koopt en verkoopt op de markt, trouwt en neemt deel aan het sociale leven en tegelijk vergeet hij of zij God geen enkel moment.)
Het risico is dat onze eerste prioriteit ligt in de uiterlijke omstandigheden. We zetten alles in op: relatie, werk, wonen, gezondheid, etc. En als het op één of meerdere van deze gebieden even tegenzit, raken we geïrriteerd, gefrustreerd of uitgeput.
Zonder innerlijke stabiliteit bewegen we mee met die wisselende uiterlijke omstandigheden. Als dát gebeurt zijn we ons andere doel, onze innerlijke vrijheid, vergeten. We mogen gerust stoeien met ‘the externals’, dat is onvermijdelijk als we hier zijn en bovendien, soms heerlijk en vervullend. En we kunnen ook proberen te veranderen wat in onze macht ligt. Maar ‘ons andere doel’ mogen we ook niet vergeten.
Belangelozer
Het handboekje van Epictetus, zijn Encheiridion, heb ik vaak gelezen. De eerste keer zo’n 32 jaar geleden. En ik zie de vraagtekens in de marge nog altijd staan. Wat voor mij en misschien wel voor moderne mensen in het algemeen, lastig te verteren is, is wat Epictetus de uiterlijke omstandigheden, de buitenkant noemt.
We kunnen best begrijpen dat materiele zaken als 'buitenkant' worden benoemd. En natuurlijk als je je mooie vaas ziet: bedenk dan dat het slechts een stuk aardewerk is, dat zo kan stukvallen; hecht je er niet te veel aan.
Maar dan: als je je geliefde vasthoudt, zegt Epictetus, bedenk dan dat zij of hij ‘sterfelijk’ is. Hij of zij kan je elk moment ontvallen. Zo’n uitspraak roept weerstand op. Tegelijkertijd is het wel een feit. En je zou het ook zo kunnen lezen: we houden van onze geliefden en als we ons niet krampachtig aan hen vasthouden, is die liefde eigenlijk belangelozer.
The real thing
Eenmaal in de sfeer van het belangeloze raken we aan iets dat aan onszelf voorbij gaat en misschien ligt daar wel de kern van mijn betoog.
Steeds meer valt mij het verschil op tussen wat ik ben gaan noemen ‘spiritualiteit light’ en ‘spiritualiteit the real thing’. De light variant, zeg maar de stortvloed aan hedendaagse populaire spiritualiteit, is veelal gericht op ‘de buitenkant’ van je leven. Je doet een mindfulness cursus om beter te kunnen slapen, of om efficiënter te kunnen werken. Je doet aan yoga om soepel te blijven of rustig te worden. Spiritualiteit is dan een middel, dat je kunt inzetten.
Wie zou ik zijn om dat te veroordelen? Dan zou ik ook mezelf moeten veroordelen. Epictetus maakt daar trouwens een mooie opmerking over: de spirituele onbenul veroordeelt anderen, de spirituele beginner veroordeelt zichzelf en wie verder op weg is, veroordeelt niemand.
Diepte
Spiritualiteit als middel om rust te vinden of meer kleur te geven aan je leven. Daar is niks mis mee, zolang het maar niet een middel wordt om de omstandigheden te beheersen of om controle te krijgen over je levenssituatie.
In spiritualiteit ‘the real thing’ gaat het om iets fundamentelers. De absolute prioriteit van die spiritualiteit ligt bij 'de diepte' in het leven en in jezelf. Je kunt de omstandigheden van je leven benutten om hierin verder te komen, zonder je in de omstandigheden te verliezen of je ermee te vereenzelvigen.
Je kunt niet leven buiten uiterlijkheden of omstandigheden om, dat is een onmogelijkheid. Je hebt je er dan ook toe te verhouden. Maar Epictetus waarschuwt ervoor om de prioriteit, de ‘diepte’, niet uit het oog te verliezen door je teveel op de omstandigheden te richten en zo slaaf te worden van uiterlijkheden. Dat riep bij mij de associatie op met Jezus woorden: “Je kunt geen twee meesters dienen”.
Lees ook andere artikelen van Vincent Duindam
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
