De vrouw als hulpeloos poppetje aan de borst van een oppermachtige mannetjesputter. De sculptuur van Max Beckmann uit 1936 is niet bepaald een politiek correcte voorstelling van het Bijbelse Adam en Eva verhaal. Wat wij hier zien, zegt Eric Corsius, is de weergave van een heimelijke droom van menigeen: de mythische droom van King Kong, die op magische wijze veiligheid garandeert en  momenteel in de politiek weer zo’n griezelige opkomst beleeft.
Door Eric Corsius
Toen ik de zaal betrad, dacht ik aanvankelijk dat ik oog in oog stond met een godenbeeld uit een verdwenen cultuur. Een stevig gebouwde mannelijke figuur zit in een vorstelijke en imponerende houding, omhelsd door een door hem getemde slang. Op zijn rechterhand draagt hij een kleine vrouwengestalte die zich tegen zijn borst aanvlijt. Het bleek een sculptuur te zijn van Max Beckmann (1884-1950), getiteld ‘Adam en Eva’. Dit verwarde mij. Wij hebben toch geleerd om het Bijbelse verhaal over het eerste mensenpaar heel politiek correct te lezen? De vrouw lijkt in Genesis weliswaar in eerste instantie slechts een afgeleide van de man te zijn. Bij nader inzien benadrukt het verhaal echter de gelijkwaardigheid van de twee partners: Adam herkent en erkent in Eva zijn gelijke. Hoe is het dan mogelijk dat Beckmann in 1936 de man als een oppermachtige mannetjesputter weergaf, die de vrouw als een hulpeloos poppetje onder zijn hoede neemt?
Speelruimte
Het zij een kunstenaar echter gegund om op een politiek incorrecte manier met zijn onderwerp aan het werk te gaan. Politieke correctheid in de ethiek, de samenleving en de politiek is een vereiste (wat baldadige cynici ter rechterzijde ook beweren), maar kan verstikkend werken als het héél ons leven, denken en voelen doordringt. We hebben speelruimte nodig, om soms de teugels van de correctheid te laten vieren. De kunst is zo’n ruimte, zolang zij zichzelf maar serieus neemt als een vrijplaats voor dubbelzinnigheid en ironie – met andere woorden: zichzelf juist niet te serieus neemt. In die zin waag ik een ironische duiding van Beckmanns beeld.
Heimelijke droom
Wat we hier zien is de weergave van een heimelijke droom van menige man of vrouw: de droom van de King-Kong-Man die ons optilt en tegen zijn borst drukt, ons beschermend tegen de gevaren die op de loer liggen. De slang, symbool van die sluipende gevaren, heeft hij getemd, ja: misschien betoverd. Zolang het kwetsbare mensenwezentje zich aan hem vastklampt, heeft het niets van die slang te duchten. De reus is een fetisj, die op magische wijze veiligheid garandeert. Zo gezien is het beeld een weergave van de droom van de sterke man, die momenteel in de politiek weer zo’n griezelige opkomst beleeft.
De geborgenheid is echter uiterst dubbelzinnig. Het beschermende gebaar is tegelijk uiterst intimiderend. De hand die beschermt kan tegelijk fijnknijpen en vermorzelen. De bescherming laat niet vrij, maar houdt gevangen. Veiligheid is slechts zolang gegarandeerd als de aanraking duurt. Wie zich losmaakt van de beschermer, verliest het magische contact dat de veiligheid waarborgt - en is vogelvrij. Geborgenheid is slechts mogelijk in de kooi van de omhelzing. Zo gezien is het beeld ook de weergave van het alfamannetje dat zijn vrouw, dochter of zus gebiedt of verbiedt om bepaalde kleding te dragen – om haar eigen bestwil en om haar te behoeden voor onheil. Of van de man die vrouwen, die vrijwillig bepaalde kleding dragen, meent te helpen door hen dat te verbieden.
Als ik een titel zou mogen geven aan deze sculptuur, zou ik het ‘De Gebodsman’ noemen. Het is de weergave van de zichzelf tot afgod verheffende man, die geborgenheid biedt tegen de prijs van onderwerping. Met Adam en Eva heeft het beeld niets te maken, eerder met het patriarchaat dat de bijbel - ja, elke religie -  voor zijn karretje heeft gespannen.
Vrije mens
Alfonso de Liguori, een 18e-eeuws moraaltheoloog en de stichter van de kloosterorde der redemptoristen waarvoor ik mag werken, wees er al op dat in het paradijs juist een grote onbevangenheid heerste en dat de vrije mens het voordeel van de twijfel had. Regels en wetten – ook de goed bedoelde, veiligheid biedende regels – kwamen er pas veel later. Voor De Liguori was dit zelfs de reden om de gelovigen, waar het maar even kon, vrij te laten in hun morele keuzes. De vrijheid had immers het eerstgeboorterecht. Dat verkoop je niet voor het bord linzen van schijnveiligheid.
Het beeld van Max Beckmann staat in de Kunsthalle in Hamburg
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
