Stilte kun je zien - Kijktour langs de enige icoon in het Rijksmuseum

1 augustus 2016

De indrukwekkende speelfilm van de jonge Poolse regisseur Jan Komasa is een nietsontziende evocatie van de hedendaagse Poolse maatschappij. Zijn hoofdpersonage is jeugddelinquent Daniel die zich vermomd als priester tussen zijn kerkgangers.

Wie aan het Rijksmuseum denkt, denkt waarschijnlijk aan beroemde schilderijen van grote meesters. Minder bekend is de vernieuwde afdeling Middeleeuwen. Op die afdeling ligt de enige icoon die het Rijksmuseum in de collectie heeft. Iconenkenner Thom Breukel verzorgt wekelijks een kijktour over deze stille afdeling, met de bezichtiging van het icoon van de Kruisiging van Christus als hoogtepunt.

Door Paulien van Bohemen

Het allereerste icoon in de geschiedenis zou terugvoeren op Jezus zelf. Toen hij zijn kruis de berg Golgota opdroeg, kreeg hij van Veronica een doek aangeboden om het bloed en zweet van zijn gezicht te wissen. Volgens de overlevering werd daardoor het gezicht van Jezus op wonderbaarlijke wijze op het doek geprent. Later zou dat doek koning Abgar Edessa hebben genezen van een ziekte. ‘Met dit eerste icoon van Jezus zelf is een lange traditie van iconenverering en icoon schilderen begonnen,’ aldus Thom Breukel. Hij is iconenkenner en oprichter van het tijdschrift EIKONION, een informatieblad over iconen. Al jaren geeft hij les in icoon schilderen in zijn iconenatelier ‘In een zachte bries’ te Amsterdam. Op de donderdagochtenden geeft hij in het Rijksmuseum een rondleiding, een kijkroute langs de houten beelden, panelen en gebruiksvoorwerpen die de afdeling Middeleeuwen rijk is. Er is veel belangstelling voor de kijkroute, die speciaal vanwege het jaar van de barmhartigheid langs de Werken van Barhartigheid van de Meester van Alkmaar voert. Hoogtepunt van de kijktour is het icoon van de Kruisiging van Christus uit 1250.

Geen kunst

Een icoon wordt meestal ondergebracht in de categorie religieuze kunst. Maar Breukel benadrukt: ‘Ook al ligt dit icoon in het museum, een icoon is eigenlijk geen kunstvoorwerp, maar een religieus 'gebruiksvoorwerp' dat thuishoort in de liturgie. Niet het icoon zelf wordt vereerd, maar wat op het icoon staat afgebeeld. Het heilige komt zo heel nabij. Het icoon wordt met het voorhoofd aangeraakt of wordt gekust. Het icoon wordt soms ook bewierookt of men brandt er kaarsen bij. Door deze vormen van verering slijten iconen. Wanneer ze ernstig versleten raakten, werden ze soms wel in een bos achtergelaten of aan de stroom van een rivier meegegeven. Het icoon in het Rijksmuseum vertoont ook slijtageplekken.

Venster op de eeuwigheid

Het bekijken van het icoon kan het spiritueel leven van een mens voeden. Breukel: ‘Een icoon bekijken helpt mensen bij het zoeken naar de zin van het bestaan. Door het kijken naar het icoon wordt je opgenomen in de christelijke traditie, dat geeft houvast, want die traditie is er al eeuwen.’ Een icoon wordt ook wel een trefpunt genoemd tussen hemel en aarde: de mens die geconcentreerd naar het icoon kijkt, wordt als het ware even opgetild uit het aardse naar hogere hemelsferen. Tegelijkertijd kijkt het icoon ons aan en stellen God en de heiligen zich present aan de mens die het icoon bekijkt.

Brede belangstelling

De wekelijkse rondleidingen door Thom Breukel vinden plaats sinds het begin van het jaar van barmhartigheid in december 2015. Breukel: ‘Vanaf het begin is er veel belangstelling voor het icoon. Ik had dit echt niet verwacht. Oud en jong lopen mee in de kijktour, zowel van katholieke als protestante huize. En mensen komen van heinde en ver.’