“Complotdenkers zijn gevaarlijk. Ze nemen hun verantwoordelijkheid niet en kiezen uiteindelijk voor zichzelf, voor geweld. Daar zit voor mij kwaadaardigheid achter”, zegt techniekfilosoof en jurist Cees Zweistra, verbonden aan de Erasmus Universiteit. Hij leidt samen met zijn vrouw Judith Immink in Frankrijk het Centre Erasme in Saint-Étienne-des-Sorts.
Door Cees Veltman
Complotdenkers komen er bij u niet goed af, maar je hebt toch ook goede complotten? Tegen Hitler bijvoorbeeld?
“Zo heb ik er nog niet naar gekeken. Ik bedoel dat mensen die bezig zijn met complotten zeggen: de dingen zijn niet zoals we denken dat ze zijn. Achter alles wat we zien, gaat een samenspanning schuil van een elite die vanuit eigen belang en eigen gewin met duistere doelen aan manipulatie doet om bepaalde gebeurtenissen te veroorzaken of te laten gebeuren. Denk aan 11 september 2001 waarvan mensen aannamen dat president Bush die gebeurtenis zelf in gang had gezet of het heeft laten gebeuren. Het waren twee stromingen: ‘made it happen’ en ‘let it happen’. Vrijwel niemand vindt zichzelf een complotdenker, maar wel een kritisch denker, een open geest, betrokken, ontwaakt. Het is: ik durf te kijken, de lelijke werkelijkheid in het gelaat te staren.”
Complotdenken is een negatief begrip.
“Ja, het is vrijwel nooit een compliment, maar een verwijt: je denkt helder en scherp te zijn, maar eigenlijk ben je een slordige denker, je ziet verbanden waar ze niet zijn, je hebt jezelf laten indoctrineren, je bent dom. Dit zijn kwalificaties die ik niet direct voor mijn rekening wil nemen. In de praktijk is het immers best lastig om de complotdenker te onderscheiden van een kritische, maatschappelijk betrokken denker die onheil wil onthullen. Zoekt hij serieus naar waarheid of manipuleert hij de waarheid uit eigen belang? Vlucht hij uit complexiteit, ongrijpbaarheid en verantwoordelijkheid? Als je erkent dat de wereld een klimaatprobleem heeft, zul je er immers iets aan moeten doen. Als je erkent dat corona een ziekte is waar mensen aan dood gaan, zul je ook iets moeten doen en kun je niet zeggen: gooi alles maar open. De werkelijkheid durven zien, is verantwoordelijkheid nemen, vind ik.”
Speelt angst hierbij een belangrijke rol?
“Ja, soms wel, maar ook technologie en de algemene emancipatie door de opkomst van sociale media. Mensen merken: ik hoef me niet meer te onderwerpen aan autoriteit, niet meer het gezag van allerlei instituties te accepteren, ik kan zelf waarheid zoeken, ik hoef alleen maar te onderschrijven wat ik zelf heb ontdekt en voor waar aanneem. Het is ‘self empowerment’, ontdekking van de kracht van het ik. Dat is de kern van de beweging van het complotdenken.
"Het is ‘self empowerment’, ontdekking van de kracht van het ik. Dat is de kern van de beweging van het complotdenken"
Het is geen beweging van losers of sukkels, het is niet de onderbuik van de samenleving, wat nog wel gedacht zou kunnen worden: mensen die het niet is gelukt onderdeel van de samenleving te worden. Ze hebben de wedstrijd verloren, zo wordt er vaak tegenaan gekeken. Ik denk dat dat een gevaarlijke onderschatting is. Het is geen beweging van losers, maar een beweging van mensen die hun stem willen laten horen. Helaas missen ze uiteindelijk de integriteit om hun kracht in te zetten voor de samenleving.
Als je geëmancipeerd bent door de sociale media en ontdekt hebt dat je je eigen geluid kunt laten horen, is het niet noodzakelijk dat je dat doet zoals een complotdenker dat doet. Je kunt het ook op een andere manier doen die wel het algemeen belang dient, de samenleving verder helpt en de kritische dialoog met de macht ondersteunt.”
‘Integriteit missen’ is wel een hard oordeel.
“Ja, maar je ontkomt er niet aan omdat complotdenken geen noodzakelijkheid is, maar een vorm van gemakzucht, geen verantwoordelijkheid nemen, zodat je zelf niet hoeft te veranderen.”
Filosofe en psychologe Leah Jule Ritterfeld die, net als u, het complotdenken heeft onderzocht, is het niet met u eens dat complotdenkers kwaadaardig zijn. Het zijn geen slechte mensen volgens haar. Ze worden juist door morele intuïties gedreven. Als je gelooft dat vaccins je kinderen schaden, wil je vaccinatie voorkomen.
“Worden ze echt door morele intuïtie gedreven? We zien dat de complotdenkers zich steeds met nieuwe kwesties bezighouden, na corona met Oekraïne, daarna zonnebrandcrème en nu de apenpokken. Het is een totaal meebewegen met de waan van de dag, geen engagement met een werkelijkheid waar een wisselwerking is tussen het erkennen van die werkelijkheid en het inzien van verantwoordelijkheid. Daar zit kwaadaardigheid achter. Het is kwaadaardig als je willens en wetens jouw verantwoordelijkheid voor je omgeving ontkent, steeds voor jezelf kiest en geweld een plaats geeft in de manier waarop jij in de wereld staat. Het uiteindelijk voor jezelf kiezen, het individualisme dat alleen jouw waarheid, jouw belang telt. Het is inherent gewelddadig omdat alles daarvoor moet wijken.”
"Het individualisme dat alleen jouw waarheid telt, jouw belang, is inherent gewelddadig omdat alles daarvoor moet wijken"
Sommige politieke partijen maken zich hier schuldig aan?
“Forum voor Democratie, maar ook Ja´21. Die partij is nu salonfähig geworden omdat ze van Baudet verlost is, maar het zijn ook daar complotdenkers. Ze onderschreven de MH17-complotten van Baudet en ontkennen onze verantwoordelijkheid voor het klimaatprobleem. We moeten ons aan het klimaat aanpassen, zo luidt hun standpunt. Met andere woorden: wij moeten vooral blijven leven zoals we leven en verder hopen dat we het probleem oplossen met technologie. Daar zit een vorm van geweld in; je kiest ervoor te volharden in jezelf.”
Ritterfeld wil naar complotdenkers luisteren.
“Natuurlijk is het belangrijk goed te luisteren om te horen waar een stem zit die je zou moeten horen. Mijn punt grijpt in wezen dieper. Ja, het complotdenken is niet alleen onmacht, het is ook ontdekking van kracht, maar het wordt niet ingezet voor de samenleving. Niet iedere vorm van emancipatie is, omdat het emancipatie is, daarom ook goed. Emancipatie impliceert dat je blijft zien dat je verantwoordelijkheid draagt. Als je jezelf helemaal ontplooid hebt, helemaal in je kracht, in je mogelijkheden staat, moet je blijven zien hoezeer je schatplichtig bent aan je omgeving, aan de mensen, de dieren en de dingen, aan de aarde. Complotdenken is een van de vele emancipatiebewegingen die dat niet ziet.
"Het gaat vaak om narratieven die in het Kremlin zijn ontworpen"
Het is waardevol dat mensen hun kritische stem ontdekken, maar de hamvraag is: is dit kritiek? Sommigen zullen dat misschien zo bedoelen. Dat denkt de socioloog Jaron Harambam [die in zijn boek The Truth Is Out There complotdenkers aan het woord laat - red.]. Maar dat is niet meer vol te houden. Ik zie meer het gevaar ervan, de invloeden uit Rusland. Het gaat vaak om narratieven die in het Kremlin zijn ontworpen. Dat heeft niks met creativiteit te maken, maar het komt wel terecht bij yoga-huismoeders die pro-Poetin worden.”
Is dat niet te weinig genuanceerd?
“Misschien zie ik te weinig dat het sommige complotdenkers echt gaat om het onthullen van waarheden, maar ik zie ook hard dogmatisme onder hen. Ik zie influencers online die in Dubai een soort schijnleven leiden, terwijl ze op de bank zitten in Zoetermeer. Ze scheppen een wereld van coronacomplotten terwijl in werkelijkheid de ic’s uitpuilden en iedereen zat te wachten op echte kritiek.
De ontdekking van het ego loopt parallel aan een online-cultuur waarin dezelfde ontdekking van het ego centraal staat. Vrijwel niemand zal zeggen dat de online-revolutie uiteindelijk goed heeft uitgepakt. Er zitten grote voordelen aan – meer contacten – maar de schaduwkanten zijn immens. De verspreiding van kinderporno bijvoorbeeld, de grote schade aan normale sociale verhoudingen en het ontwikkelen van empathische vermogens. Weten we nog hoe je een normaal gesprek in het echt, vis-à-vis, kunt voeren?
Tien jaar geleden waren critici van de online-cultuur nog in de minderheid. We moesten de social media een kans geven zich te ontwikkelen. Nu zien we een moloch, Twitter, met een ongelooflijk grote impact op democratieën, in handen van een eenling als Elon Musk. Je bent wel heel naïef als je daar niet bang van wordt. Een man met een onduidelijke agenda die alleen zijn eigen belang lijkt te dienen, heeft de technologie in handen waar een groot deel van het democratische debat plaatsvindt.
De schaduwkanten zien we steeds beter. Voor sommige mensen is niks meer waar, geen enkele institutie en deskundige is meer te vertrouwen. Ze denken zelf genoeg expertise te hebben om ingewikkelde zaken te begrijpen. Door kennis in een paar minuten bij elkaar te shoppen, zien ze zichzelf als een volwaardige discussiepartner voor deskundigen met jarenlange ervaring.”
Uw boek ´Waarheidszoekers´ is bedoeld als een waarschuwing?
“Ja, niet alleen tegen het complotdenken, maar ook tegen de ontsporing van de online-cultuur. Tegen de nivellering en de ontwaarding van kennis en alle waarden. Het complotdenken is daarvan een uiting. We zien een voorhoede van een nieuwe bestaanswijze: we hoeven ons niets gelegen te laten liggen aan de samenleving, we hoeven ons niet meer te onderwerpen aan instituties, aan politie, openbaar ministerie, rechter, onderwijsinstellingen of religie.”
Het complotdenken is een nieuwe religie?
“Bijna wel, maar de essentie van bijvoorbeeld het christendom is dat jij als individu je onderwerpt aan een bepaalde waarheid, dat je iets van jezelf overgeeft aan een soeverein. In ruil daarvoor krijg je de mogelijkheid van vrede en veiligheid. Dat is doorbroken door het protestantisme – ik heb zelf een hervormde achtergrond – een emancipatiebeweging tegen onderdrukking van de kerk en met een nadruk op een eigen band met God, zonder tussenkomst van de kerk. Misschien is het complotdenken wel een radicalisering van het protestantisme.
"Misschien is het complotdenken wel een radicalisering van het protestantisme"
Bij complotdenkers is het nog radicaler omdat alles alleen nog maar aan het ik onderworpen is. Ze willen zelf soeverein zijn. Als ze zich bij een complotbeweging aansluiten, valt die al snel wegens allerlei conflicten uit elkaar. Als iedereen zich soeverein voelt, leidt dat uiteindelijk tot geweld en oorlog. Je ziet die conflicten bij Forum voor Democratie. In 2019 was het nog de grootste partij, nu is er nog één Eerste Kamerlid over. Complotdenkers eten elkaar op. Soms verdenken ze elkaar ervan complotten te smeden, in dienst van de CIA bijvoorbeeld.”
Complotdenkers willen in hun eigen bubbel blijven. Ligt hier een parallel met de verzuilde Nederlandse samenleving van vroeger?
“Ja, deels wel, maar de zuil van de complotdenker is niet groter dan hijzelf, niets onderschrijvend wat hijzelf niet onderschrijft, niet zelf ziet in de wereld. Vroeger had je binnen de zuilen toch discussie. Je zat niet in je eentje in die zuil, maar met een miljoen andere gereformeerden, bijvoorbeeld. Ik denk bij de complotdenker aan De kleine prins van Antoine de Saint-Exupéry, waarin een koning belandt op een planeet zonder onderdanen. Hij heeft dat zelf niet door, hij voelt zich enorm koning. Hilarisch.”
Het complotdenken wordt gevoed door wantrouwen en dat wordt door ieder schandaal rond de overheid en andere autoriteiten steeds opnieuw gestaafd. Premier Rutte schetste laatst in de Tweede Kamer die sfeer van wantrouwen terecht, al draagt hij er zelf toe bij met zijn beroep op een haperend geheugen op cruciale momenten.
“Ja, hij hing bijna de vermoorde heilige uit door te zeggen dat hij wel wilde opstappen als de Tweede Kamer geen vertrouwen meer in hem had. Hij zou wel andere dingen gaan doen. Dat is een misleidende truc want het kan niet waar zijn dat hij steeds aan geheugenverlies lijdt. Je gaat steeds meer verlangen naar integere politici. Waar zijn ze nog? Gert-Jan Segers van de ChristenUnie en Kees van der Staaij van de SGP, dat zijn nog wel Kamerleden waar ik in bange dagen hoopvol naar kijk, maar ik blijf het lastig vinden dat ook de SGP zich lang achter Forum voor Democratie schaarde. Nu spreekt iedereen wel schande van Forum voor Democratie, maar drie jaar geleden was het al een complotpartij met een complottheorie over de ramp met MH17 en complottheorieën rond ‘het groene geloof’.
Pieter Omtzigt heeft wel een bepaalde integriteit. Het was geen complotdenker die de toeslagenaffaire onthulde, het waren Kamerleden die gewoon hun werk doen, Omtzigt en Leijten. De macht kritisch bevragen, dat behoort de Tweede Kamer te doen. Complotdenkers zijn daar te gemakzuchtig voor, werpen rookgordijnen op, leiden de aandacht af en zorgen er juist voor dat zaken in het honderd lopen. Ze veroorzaken chaos en houden zich bezig met non-problemen en non-issues.
Een hoge ambtenaar vroeg mij eens of er ook wel eens iemand is die het opneemt voor de instituties. Is er ook wel eens iemand die zich afvraagt wat er gebeurt met een samenleving zonder instituties? Een samenleving zonder politie, waarin iedereen maar wat doet? Dan krijgen we een jungle als de Russische samenleving die totaal corrupt is.”
Complotdenkers hebben vaak een stukje van de waarheid te pakken. Er bestaan elites en die behartigen vaak hun eigen belangen onevenredig. Er blijft veel geheim voor het grote publiek over wat overheden en instanties achter de schermen doen.
“Ja dat is zo, maar de hamvraag is of complotdenkers zich over de echte problemen buigen. Je kunt dat alleen maar van geval tot geval beoordelen. Wel kun je zeggen dat ze proporties vaak uit het oog verliezen. Ze kunnen niet geloven dat achter grote gebeurtenissen vaak chaos en toeval schuilgaan. Ze schieten met hagel. Een aantal hageltjes zal doel treffen, maar 90 procent niet. Ze kunnen hun ongelijk niet toegeven, want het is hun hele wezen niet te kunnen toegeven. Ze kunnen altijd zeggen dat ze hun gelijk nog zullen krijgen. Iedere tegenwerping maakt hen wantrouwiger: dan moet het wel om een nog groter en geheimer complot gaan.”
Wat ziet u als alternatief voor het complotdenken?
“Wat we nodig hebben zijn nieuwe verhalen of voor mijn part christelijke verhalen die je vertellen dat het in de wereld niet alleen om jou draait, dat je de notie van verantwoordelijkheid nodig hebt, noties van verbinding en kritiek. Ik ben benieuwd of ons dat lukt. De dragers van onze instituties, zoals Rutte en Kaag, zouden een enorme uitstraling moeten hebben. Daar gaat het al mis.
"De vraag is hoe we een verantwoordelijkheidsnarratief kunnen opbouwen. Het christendom ging daarover"
Het christendom heeft niet altijd een beste beurt gemaakt. Maar ik weet niet of we zo blij moeten zijn met wat ervoor in de plaats is gekomen. Misschien hebben we het wel nooit goed gedaan, maar nu is de vraag hoe we met elkaar een verantwoordelijkheidsnarratief kunnen opbouwen. Het christendom ging daarover. Het protestantisme heeft dat voor een deel de nek omgedraaid met de stelling dat het juist niet gaat om ethiek en goede werken, maar om zorg voor de eeuwigheid. Dat is een vrijbrief om maar wat te doen in de wereld. Een heel rare turn: de zorg voor de aarde inruilen voor de zorg voor de eeuwigheid.
Aan de andere kant kun je van protestanten zeggen dat ze in de praktijk grote maatschappelijke betrokkenheid hebben getoond. We hebben nu nieuwe zorg voor de aarde nodig. Het christendom heeft daar verhalen over. Het is een bron om uit te putten hoe je die verantwoordelijkheid vorm kunt geven.”
U voelt wel voor het godsbeeld van Wittgenstein.
“Hij spreekt over God als het onuitsprekelijke. Alles wat niet volledig geduid en begrepen kan worden. ‘Waarover je niet kunt spreken moet je wel zwijgen’, is zijn beroemde uitspraak. Mooi, al is het misschien een dooddoener, maar hij probeerde een filosofie te ontwikkelen over dingen waar je nog logische, zinnige verhalen over kunt vertellen en over een domein waar je dat niet meer kunt doen. Dat onderscheid tussen domeinen maakte hij om duidelijk te maken dat de wetenschap maar een heel klein deel van de werkelijkheid bestrijkt en dat in dat andere domein alle betekenis, alle menselijkheid, alle waarde zit: in de ethiek, de kunst en de religie. Daar zit wat het leven waardevol maakt. Dat vind ik mooi. Je komt er niet uit met makkelijke godsbeelden. Je kunt niet over God praten, want God onttrekt zich aan het domein waar je zinnige uitspraken kunt doen. Maar het is er wel. Het mystieke kun je niet vatten, maar het toont zich wel.”
Cees Zweistra, Waarheidszoekers: wat bezielt complotdenkers?, KokBoekencentrum, 319 blz., € 24,99
Jaron Harambam, Marije Kuiper, Roel Vaessen, The Truth Is Out There, Volt, 320 blz., € 24,99.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
