"Ebba Pauli liet zien dat het leven heilig is. Etty Hillesum citeert Pauli in haar dagboek”, zegt Aart Mak over zijn favoriete boek ‘De kluizenaar’. Mak is theoloog en predikant van de Stichting Kerk Zonder Grenzen die een open oecumenische visie op de christelijke traditie wil stimuleren onder andere met de predikantenorganisatie Op Goed Gerucht.
Door Cees Veltman
“Ebba Pauli schreef De kluizenaar in 1919. Toen ik dominee was in Heemstede, vroeg een mevrouw me of ik dit boek al eens had gelezen. Ik had er nog nooit van gehoord. Ze gaf het me, het was nieuw voor me en ik ben er nog steeds zeer door geïntrigeerd. Het is in wat ouderwetse, maar mooie taal geschreven. Ik kreeg de 24ste druk in handen, zo populair was het in de jaren dertig en veertig in Nederland, maar ook in Duitsland en Zweden. Het is nu alleen nog antiquarisch verkrijgbaar, maar ik heb het regelmatig cadeau kunnen doen. Op YouTube vind je nu gemakkelijk filmpjes met citaten uit het boek, dus blijkbaar bestaat er nog steeds belangstelling voor.
Pauli kreeg prijzen voor het vele sociale werk dat ze deed, totdat ze in 1941 overleed. Interessant genoeg was zij een van de inspirators van de schrijfster Etty Hillesum. Ik snapte dat die mevrouw uit Heemstede door haar geïnspireerd was. Ik lees het af en toe opnieuw en het inspireert mij ook. Het zijn korte, beeldrijke verhalen over een kluizenaar uit de tijd van de kruistochten die eenzaam op een berg woont, diep in het woud, waardoor het boek een romantische inslag heeft.
Geregeld klimmen er mensen naar hem toe met een existentiële vraag over macht, over zaken doen, over rechtvaardigheid bijvoorbeeld of over een kind dat gestorven is. De klimmers zijn opstandig of wanhopig, verhard of bedroefd, maar komen allemaal gesterkt terug. Terwijl die gesprekken niet voldoen aan de normen van een gewoon gesprek, want de kluizenaar zwijgt vaak. Door zijn zwijgen gaan de mensen zich afvragen of hun vraag eigenlijk wel goed is. Als predikant denk ik dan aan de gelijkenissen van Jezus. Marcus schrijft dat Jezus alleen in gelijkenissen sprak - waarschijnlijk een overdrijving - maar ik kan me er iets bij voorstellen. Ik hou van verhalen, net als veel mensen.
De verhalen van Pauli gaan over de ernst van het leven, maar ademen een soort lichtvoetigheid die mij aanspreekt. Zij zwaait niet met de Bijbel, maar gaat er wel vanuit dat er een God is. Alleen niet met het klimaat daar omheen waarin ik zelf en velen zijn opgevoed: de sfeer van zonde, schuld, tekortkomen, boete en genade. Dit boek ademt een totaal andere, mystieke sfeer in het besef dat de belangrijkste reis in je leven een innerlijke reis is, zoals ook oud-secretaris-generaal Dag Hammarskjöld schreef. Ik denk dat dat de reden is dat het in de jaren dertig en veertig zo populair was.”
christendom zonder kerk
“Ik weet niet veel van Pauli of van Zweden. Zij zal wel luthers zijn geweest, zoals de meeste Zweden. Het boek gaat over hoe je kunt geloven in God, zonder de kerk die mensen vaak verwart. De kluizenaar gelooft in God, maar in een goede God die in iedereen leeft. Pauli bepleit een christendom zonder kerk. Wil je leven, durf dan het leven met Gods kracht alleen aan, is haar devies. Dat vind ik mooi. Ik denk ook vaak: hadden we maar geen kerk, maar wel het christendom. Het voertuig is vaak zo armzalig, krakkemikkig en niet deugend, vind ik.
In mijn werk tot voor kort, voor Radio Bloemendaal, heb ik veel mensen ontmoet die zo gekneusd en gebutst waren door het leven dat zij zich hadden teruggetrokken uit de kerk, maar ze omhelsden vervolgens Radio Bloemendaal als hun vriend. Ik kwam steeds mensen tegen die voor mijn gevoel het christendom heel goed hadden begrepen, maar geen kerk nodig hadden. Bij die mensen, oecumenische christenen, voel ik mij thuis. Mensen die niet meer kerk-centrisch denken, maar gewoon deel willen zijn van de mensheid, met alle lief en leed die daarbij horen.
Heilig
In dit boek zit veel van die levenswijsheid. Pauli troost je en leert je op een andere manier om te gaan met vragen waar je nooit een antwoord op krijgt. Ik vind het bijna een heilig boek, maar niet zo heilig dat je er als mens bij verschrompelt. Pauli zag het leven zelf als heilig. Als mens word je omgeven door iets wat veel groter is dan jijzelf, zonder dat je daar bang voor hoeft te worden, in tegendeel. Het is een aards boek. Ook therapeutisch is het mooi omdat de mensen minstens een halve dag omhoog moeten klauteren om bij de kluizenaar uit te komen. Als ze eenmaal boven zijn, willen ze een andere vraag stellen dan toen ze nog beneden waren.
In mijn eerste boek over uitvaarten en rouwverwerking, ‘Met stomheid geslagen?’ citeer ik een tekst uit De kluizenaar: ‘Kijk eens naar die beek die omlaag stort, schuimt en kookt, nooit stil is en geen rust kent. Die beek lijkt op een leven zoals jij wenst, een leven vol strijd en moeiten, beweging en verandering. Er zijn mensen die altijd zulk een leven leiden, en elk van ons beleeft vroeger of later wel iets daarvan. Wij moeten die anderen niet benijden en niet veroordelen of onszelf in zulk een tijd beklagen. Dit is nu eenmaal een van de wegen door het leven. En evenals de beek tenslotte haar weg vindt naar de zee, zo vinden zij, die zo’n leven leiden vroeger of later de weg wel naar Hem, die tegelijkertijd hun oorsprong en hun doel is.’
Een mooi citaat is ook: ‘Hoe zou ik dat kunnen weten? Ik weet alleen dat dit leven ons is gegeven omdat er dingen zijn die wij ons eigen kunnen maken alleen in deze levensvorm. Daarom is het leven een gave, ook wanneer het ons leed en moeite veroorzaakt. Daarom moet de engel Dood wijken wanneer de engel Leven nog een gave in de hand houdt.’
Van religie naar levenskunst
“Religie gaat voor steeds meer Nederlanders om levenskunst en levenswijsheid, waarbinnen religie een rol kan spelen. Het is niet zozeer nodig in God te geloven of in het bestaan van God om je toch met die wijsheid te kunnen laten vervullen. Daarin past dit boek. Misschien is het voor veel mensen net iets te ouderwets omdat het zich afspeelt in een agrarische, middeleeuwse samenleving. Maar voor wie belangstelling heeft voor wat ouderwets ‘het zielenleven’ heet, is dit boek aanbevelenswaardig. Misschien past het ook weer wat meer bij onze tijd nu politici als Geert Wilders naar het jaar 1850 terug willen als ideaal jaar en Thierry Baudet dezelfde neigingen vertoont.
Als student sprak de schrijver Herman Hesse me aan, die ook wel een beetje bij de Romantiek paste. Hij had gevoel voor spiritualiteit en schreef vaak over zwervers en over het landleven waarin je nog vagebond kon zijn. Hij zag het leven als een reis. De kluizenaar sluit aan bij het moderne pelgrimeren dat veel mensen trekt. Pas als je beweegt, kom je dichter bij je innerlijk, die gedachte. Maar terug willen naar 1850 of 1900 is natuurlijk dwaasheid.”
----------------------------------
Ebba Pauli, De kluizenaar, Ploegsma, 256 blz., antiquarisch verkrijgbaar of via www.boekenwebsite.nl.
Aart Mak, UitvaartWijzer, Gedachten, handreikingen en teksten bij dood en uitvaart, Boekencentrum, 174 blz., € 20,99.
Aart Mak, Met stomheid geslagen?, Vbk Media, 198 blz., € 19,99.
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
