Theoloog Jan Offringa: "Amos Oz bekeerde zich na een slappe lach"

26 oktober 2022

“Wonderschoon ondanks alle ellende die mensen meemaken”, zegt Jan Offringa, theoloog en hoofdredacteur van website Liberaal christendom over zijn favoriete boek ‘Een verhaal van liefde en duisternis’ van de veelgelezen Israëlische schrijver Amos Oz. Offringa bekritiseerde de gangbare Israëltheologie binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) en pleitte ervoor de ‘onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël’ te schrappen uit de kerkorde.

Door Cees Veltman

“Ik heb het boek recent gelezen, het lag al een tijd te wachten. Het boek is al in 2005 in het Nederlands verschenen. Na mijn kritische artikel over de Israëltheologie heb ik met collega’s een geweldige studiereis naar Israël meegemaakt. De hele geschiedenis van Israël kwam voorbij, de gespletenheid in het land, het antisemitisme en alle grote vragen daaromheen. Ik heb er veel mensen gesproken, waardoor een genuanceerd beeld ontstond. Daarna kwam ik er eindelijk aan toe de autobiografie van Oz te lezen en dat heeft me enorm gepakt, op alle fronten.

Het is een aandoenlijk en heel mooi persoonlijk verhaal over een parmantig jongetje met een onder andere door de Holocaust getraumatiseerde moeder en een miskende vader. Een andere lijn in het boek is de geschiedenis van Israël die nog altijd actueel is. Hij tekent de jaren dertig prachtig. Joden moesten voortdurend op hun hoede en zoveel mogelijk onzichtbaar zijn om te kunnen overleven. Zijn ouders konden op tijd uit Oost-Europa het antisemitisme ontvluchten. Ze moesten in Palestina van nul af aan beginnen en kregen te maken met veel tegenslag en ellende. Oz probeerde als een beetje verwaand en vroegwijs kind de slechte relatie van zijn ouders te herstellen. Hij heeft alle trekken van wat Ischa Meijer noemde, ‘een jongetje dat alles goed zou maken’.

Wat me ook boeit is dat Oz de achterneef was van de grote Joodse schrijver Joseph Klausner, de eerste grote Joodse geleerde die een boek over Jezus schreef. Wij kennen nu vooral latere Joodse schrijvers over Jezus, zoals Pinchas Lapide en David Flusser. Klausner schreef al over Jezus in 1922. Hij was helemaal niet negatief over Jezus. Hij zag hem als een gewone Joodse jongen die uitgroeide tot een van de grootste Joodse denkers, net als Spinoza. Hij schreef: ‘In zijn ethische code vind je een subtiliteit, een onderscheidend vermogen en een originaliteit die ongeëvenaard is in alle Hebreeuwse ethische wetten en regels.’ Dat inzicht sloeg als een donderslag bij heldere hemel in, zowel bij Joden als niet-Joden.

Ik smul van de theologische delen van het boek van Oz, waarin vaak op het denken van Tolstoj wordt teruggegrepen. Bovendien zit er veel humor in het boek, bijvoorbeeld over de smetvrees van een van zijn oma’s. Geen dijenkletsers, maar het is wel een gniffelboek.

Oz vertelt hoe zijn oom Joseph thuis op sabbatmiddag aan familie en vrienden zijn kijk op de wereld, op de geschiedenis, op het zionisme en de Bijbel doceerde. Mateloos interessant om te lezen. In het boek is religie belangrijk. Zijn grootvader zei: ‘Ik haat God! Laat hij doodgaan! Die tiran uit Berlijn is al verbrand, maar daarboven zit nog een Hitler! Nog veel erger!’ God speelt in Israël altijd een rol, of de mensen nu geloven of niet. Het volk is een smeltkroes van culturen en heftig verdeeld over religie en politiek. Als de Israëli’s de Palestijnen niet als vijanden hadden, zouden ze elkaar in de haren vliegen, hoorde ik meerdere malen tijdens de studiereis.

In het persoonlijke deel van het boek speelt zijn moeder een grote rol. Oz houdt de precieze toedracht rond de zelfmoord van zijn moeder heel lang onder de pet, maar je voelt als lezer al snel dat het niet goed gaat aflopen. Knap hoe hij het verhaal opbouwt. Pas in het allerlaatste hoofdstuk van het boek vertelt hij wat er met haar gebeurde, depressief en getraumatiseerd als zij was. Ze had de verkeerde man getrouwd en ook andere deuken in haar leven opgelopen. Heel triest, maar ontzettend indrukwekkend en wonderschoon beschreven.

Indrukwekkend is ook wat Oz over Frankrijk en met name Engeland zegt. Vooral het ‘perfide Albion’ (Franse scheldnaam voor Engeland - red.) heeft een kwalijke rol gespeeld in het Midden-Oosten. Joden in Jeruzalem hadden niet alleen een hekel aan Arabieren, en vice versa, maar hadden ook een bloedhekel aan de Engelsen. Prachtig beschrijft hij de enorme gespannenheid over de stemming in de Verenigde Naties over een eigen staat Israël. En de enorme opluchting daarna toen de stemming positief uitviel.

Ik volg al jaren met interesse wat er in en om Israël gebeurt, en de verharding baart me zorgen. Oz heeft een grote ommekeer doorgemaakt. Hij groeit sterk nationalistisch en zionistisch op, maar krijgt de slappe lach bij een lezing van de latere premier Menachem Begin. Die gebruikt een oud soort Hebreeuws waardoor hij lijkt te zeggen dat machthebbers die elkaar onderling bewapenen, elkaar aan het ‘neuken’ zijn. Die bijeenkomst is het begin van de ommekeer van Oz, waarna hij de grote voorman wordt van de Israëlische vredesbeweging Vrede Nu die een tweestatenoplossing wil voor het Israëlisch-Palestijnse conflict. Net zoals Oz een ommekeer meemaakte, heb ik zelf ook ingezien dat de gebruikelijke Israëltheologie vaak eenzijdig is. Daarom heb ik ervoor gepleit de vage en multi-interpretabele ‘onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël’ te schrappen uit de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland. Dat is nog niet gelukt en zal nog wel even duren.”

Amos Oz, Een verhaal van liefde en duisternis, De Bezige Bij, 645 blz., € 24,99.