“Toonders verhalen hebben altijd iets mysterieus”

Voor neerlandicus Klaas Driebergen (1979) zijn de Bommelverhalen van Marten Toonder, die in 2005 overleed, veruit favoriet. “Ik wil niet de indruk wekken dat Bijbel en christendom een hoofdrol spelen in de Bommelverhalen, maar het geloof is wel belangrijk in het leven van Marten Toonder en hij had er een uitgesproken mening over. Hij was cultuurcriticus en taalvirtuoos tegelijk.”

Door Cees Veltman

“Toen ik als kind de Bommelverhalen in de boekenkast van mijn ouders vond, trok de geheimzinnige sfeer ervan me meteen aan. De tekst begreep ik niet. In zijn jeugd heeft Toonder naar eigen zeggen ‘als verpozing’ de hele Bijbel gelezen. Hij las graag de Statenbijbel vanwege het mooie, archaïsche taalgebruik. Later begreep ik dat er veel te ontdekken valt in Toonders teksten. Al snap ik nog steeds niet alles, ik kom er niet van los.

Echte wereld

Toonder houdt ons op humoristische manier een spiegel voor en wil veel zeggen over mens en maatschappij. Weinig bevolkingsgroepen en sociale verschijnselen blijven buiten schot, zoals het vluchtelingenvraagstuk en vreemdelingenangst en de invloed van de media. De Sociale Ontwaak Partij in een van de Bommelverhalen (De Maanblaffers) doet nu denken aan de PVV en het Forum voor Democratie, maar lijkt nog het meest een parodie op het fascistisme met zijn voorkeur voor uniformen. Het is ook mogelijk dat Toonder de Jehova’s getuigen op het oog had.

In Heer Bommel en de Bovenbazen zit een scherpe kritiek op het kapitalisme die nog steeds actueel is. De werkelijkheid noemt Toonder overigens ‘verschrikkelijk saai’ en ‘een eeuwige herhaling van ellende’. Daarom vindt hij fantasie veel belangrijker dan de werkelijkheid. De echte wereld zit in jezelf, zegt hij. Geloven in jezelf betekent dat je veel meer kunt doen dan je denkt.”

Aangezien Toonder vooral de Nederlandse samenleving beschrijft, is het niet verwonderlijk dat er iets van het christendom in de Bommelstrips terug te vinden is, zegt Driebergen. “De invloed van de Bijbel op de gehele westerse cultuur is moeilijk te onderschatten. Toonder had een voorliefde voor woorden en uitdrukkingen die min of meer in onbruik waren geraakt en die hij in de Statenbijbel terugvond. Sommige personages in de strips, zoals boeteprediker Zwarte Zwadderneel, gebruiken Bijbels en christelijk jargon.”

Hervormd opgevoed

“Toonder is hervormd opgevoed zonder trouwe kerkgang, maar hij gaat wel naar de zondagsschool en naar catechisatie. Hij ontwikkelt een ambigue houding ten opzichte van het christendom als instituut. De kerken komen in zijn werk bijna niet voor. Bommels goede vriend Tom Poes spreekt slechts één keer over een kerk. En wel als voorbeeld van ‘een plaats waar de tijd stilstaat’. De stripfiguur Zwarte Zwadderneel is een ver doorgevoerde karikatuur van het calvinisme en altijd oorzaak van narigheid. In de strips staat hij altijd met een paraplu in de regen. Hij noemt Bommels kasteel Bommelstein een zondig oord omdat er appeltaart wordt gegeten en het café een poel van zonde.

Sommige Bijbelverhalen spreken Toonder wel aan, vooral het Bijbelboek Openbaring en hij noemt Jezus een voortreffelijke filosoof. Maar hij ergert zich aan schijnheiligheid in de kerken en het niet naleven van de christelijke leer. Hij noemt het christendom zelfs de meest bloeddorstige godsdienst die er bestaat, ‘erger dan de islam’. Dat ben ik niet met hem eens, want ik vind het christendom wel heel waardevol, maar hij zet je toch aan het denken.

Toonder houdt je altijd een spiegel voor. Het is echter niet gemakkelijk om hem helemaal te doorgronden. Het blijft altijd een beetje gissen wat hij nu echt bedoelt. Hij kleedt het altijd in met humor, met ironie. En zijn verhalen hebben altijd iets mysterieus.”

God is goed en kwaad

“Toonder gelooft niet in een persoonlijke God met wie je via gebed in contact kunt komen, maar wel in het bestaan van een godheid. Die heeft volgens hem zowel goed als kwaad in zich, want dat leest hij in het Bijbelboek Job waarop hij Heer Bommel en de Zelfkant baseert. Goed en kwaad kunnen niet zonder elkaar. Het kwaad is vernietigend, maar kan ook zinvol zijn om het nieuwe een kans te geven, denkt hij.

Toonders Bijbelkennis lijkt niet zo heel groot. Het Keltische kruis intrigeert hem meer. Daarin toont de horizontale lijn het materiële en het aardse, de verticale lijn het zoeken naar de geest van God en het koninkrijk van God in jezelf; de cirkel verbeeld de eeuwigheid. Hij koestert de Keltische opvatting dat het leven beweging is en dat niets hetzelfde blijft. Dit in tegenstelling tot de volgens hem onveranderlijke en veel te mannelijke Bijbel waar veel onzin en bedrog in staat.

Toonders geloof is een amalgaan van boeddhisme – waarvoor hij grote waardering had omdat daar het één zijn van alle dingen zonder verder doel vooropstaat – en verder van hindoeïsme, taoïsme en Keltische mystiek. Je kunt hem een eclecticus noemen, hij bindt zich aan geen enkel stelsel maar kiest uit alle stelsels wat het beste lijkt.”

Subjectieve geloven

“Cruciaal is voor Toonder de moeilijke zoektocht naar jezelf. Je ego is zo bedolven onder materiële schijngestalten dat je hem nauwelijks kent, redeneert hij. Daarmee is zijn denken representatief voor de twintigste-eeuwse, postchristelijke religiositeit. Toonder blaast zijn partijtje mee met het moderne subjectieve geloven, uitgaande van het individu. Hij wil geen partij trekken voor een bepaalde godsdienst alsof die beter zou zijn dan een andere godsdienst. Alle godsdiensten zeggen immers hetzelfde.

We moeten op zoek gaan naar de oorspronkelijke bedoeling achter de Bijbel en dat is zeker niet dezelfde bedoeling als in de gangbare christelijke uitleg, vindt hij. De religieus georiënteerde recensent Hans Werkman dacht dat ‘in Ollie B. Bommels bibliotheek een boekje van Kuitert verdwaald was’.”

------

Klaas Driebergen, Bommel en Bijbel, Bijbel en christendom in de verhalen van Marten Toonder, Aspekt (2012), 347 blz., € 29,95. In de maanden mei en juni is er in de Sint Bavokerk in Haarlem een expositie naar aanleiding van dit boek.

Marten Toonder, Het woord als gevoel. Essays over tekenfilm, taal, literatuur, kunst en maatschappij. Het complete proza van Marten Toonder deel 2, in vierdelige serie. Samenstelling en uitgave Klaas Driebergen (2017), 255 blz., € 19,99.