Toptheologen van nu: zelfbewust gelovig en wetenschappelijk

“Ik was in de douche, op een gewone dag, toen ik bemerkte dat ik omringd werd door een aanwezigheid van liefde, zo echt en zo persoonlijk dat ik er niet aan kon twijfelen." In het hart van de theologie van de Canadese theoloog en filosoof Janet Martin Soskice staat een religieuze ervaring die zij op haar 21-ste meemaakte. Soskice is een van de zeven internationale toptheologen van dit moment. Ze figureert als zodanig in het juist verschenen boek Toptheologen. The Next Generation.

Door Theo van de Kerkhof

Welke theologen zijn wereldwijd het meest spraakmakend. En waar zijn zij mee bezig? Wat is, anders gezegd, de stand van de theologie? Dat was vorig jaar een leidende vraag voor een symposium van Luce, het Centrum voor Religieuze Communicatie van de Tilburg School of Theology.

Het resultaat is nu neergelegd in het boek: Toptheologen. The Next Generation. Theologie aan het begin van de 21e eeuw, onder redactie van de bekende cultuurtheoloog Frank Bosman. De bundel bevat leesbare en gedegen introducties in het denken van zeven spraakmakende theologen van internationale allure. Het betreffen: Gavin D’Costa, Rowan Williams, Johannes Zizioulas, Janet Soskice, Alister McGrath, John Milbank en Sarah Coakley.

De redactie van de Bezieling legde Frank Bosman vier vragen voor over de bundel.

Hoe bent u te werk gegaan om uit de duizenden theologen wereldwijd juist bij deze zeven uit te komen? Anders gezegd: Wat maakt een theoloog tot een toptheoloog?

Elke lijst met 'toppers' is tot op grote hoogte arbitrair. Of het nu gaat om de beste muziek van de jaren negentig of om de grootste filosofen van de negentiende eeuw: het is subjectief. En in het geval van een lijst toppers 'van onze tijd' komt daar nog het probleem bij dat je weinig historische afstand hebt. Zoals ik in de inleiding van de bundel ook schrijf: alleen de geschiedenis kan leren of deze zeven nieuwe toptheologen ook als zodanig zullen worden beschouwd door de komende generaties.

Voor deze bundel en het symposium dat eraan ten grondslag ligt, ben ik in gesprek gegaan met enkele collega-theologen, onder andere van de Tilburg School of Catholic Theology (TST) Daar kwamen eenzelfde aantal lijstjes met toppers uit. Uit die lijstjes kon ik een top-10 samenstellen, die we vervolgens in kleinere kring op de TST hebben omgewerkt tot het mooie bijbelse getal zeven. Criteria voor de zeven toppers waren: internationale allure, ook buiten de grenzen van het eigen vakgebied en confessionaliteit. En we hebben geprobeerd om tot een zekere spreiding te komen naar confessionaliteit en geslacht.

Tegenwoordig zoeken mensen eerder naar spiritualiteit dan naar geloof. Ze zoeken vingerwijzingen voor een zinvol leven. Hebben de toptheologen een boodschap voor de gewone zinzoekende sterveling?

Het gaat om toptheologen. Hun boodschap is vooral bestemd voor medetheologen, om zo academische discussies verder te helpen. Niettemin bevat de bundel, mede door de inzet van de inleiders, zeven leesbare introducties. De geselecteerde theologen zijn geen spirituele goeroes als Anselm Grün. Kant-en-klare adviezen voor individuele zinzoekers bieden ze niet. Wel kan hun werk behulpzaam zijn als kritische toetssteen voor de praktische vormen van spiritualiteit. Maar wie direct toepasbare tips zoekt, kan beter de spirituele zelfhulpboeken raadplegen waar de boekhandels van uitpuilen.

Welke tendens in de theologie van dit moment neemt u vanuit uw helicopterview waar?

Allemaal stellen ze fundamentele vragen bij ons bestaan: Wat is taal? Wat is kennis? Wie is God? Maar wat opvalt is dat al deze toptheologen dat steeds doen in het spanningsveld van kerk, cultuur en wetenschap. Alle zeven toptheologen hebben, ondanks alle verschillen, een drietal zaken met elkaar gemeen: (1) hun theologie is confessioneel ingebed. Allen zijn stevig verankerd in een eigen kerkelijke gemeenschap en een specifieke traditie. (2) Geen van deze theologen kan uit de voeten met de dooddoener ‘Geloof, ach, dat is toch ook maar een mening’. Nee, er staat in hun theologie wel degelijk iets op het spel. Zij durven de vraag naar de waarheid te stellen. (3) De discussie met de natuurwetenschappen. Je hebt in die discussie een aantal mogelijkheden. Of je denkt dat wetenschap en geloof elkaar uitsluiten. Of je denkt dat het twee gescheiden werelden zijn, die elkaar beleefd op afstand houden. Of je denkt dat beide domeinen een eigen inbreng hebben als het gaat om begrip van de werkelijkheid. In dat laatste geval kunnen beide domeinen niet om elkaar heen. De zeven toptheologen tenderen naar deze laatste optie.

Welke van de zeven theologen heeft u het meest in uw hart gesloten en waarom?

Mijn favoriet is Janet Soskice. Mede dankzij de uitstekende inleiding van collega Marcel Sarot. Op haar 21-ste had Soskice een bekeringservaring, terwijl geloof in haar opvoeding nauwelijks een rol had gespeeld. Ze schrijft daarover: “Ik was in de douche, op een gewone dag, toen ik bemerkte dat ik omringd werd door een aanwezigheid van liefde, een liefde zo echt en zo persoonlijk dat ik er niet aan kon twijfelen. Ik was, voor zover ik weet, niet al op zoek naar God, ik was niet aan God aan het denken, ik had geen bijzonder goede of bijzonder slechte dag. (…) Ik werd omgedraaid. Bekeerd. Niet dat ik eerst het soort persoon was dat oude dametjes van hun tasjes beroofde en nu plotseling veranderde in iemand die hen hielp oversteken. Ik bleef grotendeels dezelfde persoon, maar keek een nieuwe richting uit. Ik voelde bovenal dat ik aangesproken was, niet met bepaalde woorden, niet om een speciale reden, zeker niet vanwege mijn verdiensten – maar door iemand tegen wie ik iets terug kon zeggen.”

Nu worden dergelijke ervaringen door grote theologen en mystici uit de christelijke traditie ook wel weer gerelativeerd. Maar wat mij bijzonder aansprak, is dat haar religieuze ervaring haar niet boven de wereld heeft doen uit zweven. Haar geloof heeft haar juist dichter naar het concrete leven toegebracht. De beroemde theoloog, kardinaal Newman heeft over een godservaring die hemzelf overkwam geschreven dat God hem werkelijker voorkwam dan zijn eigen handen en voeten. Soskice merkt hierover op: “Voor mij was het omgekeerd: toen God werkelijk werd voor mij, voelden ook mijn handen en voeten werkelijker dan ooit tevoren.”

Marcel Sarot zegt in zijn inleiding daarover: “Soskice zet zich hier af tegen een model van christelijke spiritualiteit en vroomheid dat de celibatair levende man als rolmodel neemt. Deze heeft de gelegenheid zich, vrij van alle beslommeringen van het ouderschap, in studie en gebed geheel op God te concentreren. De studie waar het dan om gaat brengt een vorm van abstracte rationaliteit met zich mee, waarin op theoretische wijze over God wordt nagedacht. Soskice ziet, juist als getrouwde vrouw en moeder, die luiers moet verschonen en huilende kinderen heeft, de aantrekkelijkheid hiervan wel in. Maar toch kan dit niet het héle verhaal zijn, als wij geloven in een God die de geschiedenis in ging als een God die er voor koos om mens te worden, te lijden en aan het kruis de marteldood te sterven.” Als God zich zo intens met het leven inlaat, kunnen theologen zich dan in de luwte houden?

Frank G. Bosman (red.), Toptheologen. The Next Generation. Theologie aan het begin van de 21e eeuw, Berne: Heeswijk (2015), € 17,50.

[box type="shadow"]

Sarah Coakley, Groot-Brittannië (1951), anglicaan, hoogleraar theologie Universiteit van Cambridge. In haar studententijd verbond zij feminisme, liberale theologie en een persoonlijk doorleefde gebedspraktijk. Haar specialisatie is de man-vrouwverhouding en seksualiteit. Wat ook je seksuele voorkeur is, het gaat in alle gevallen om heilig en toegewijd leven voor God, aldus Coakley. In dat kader herintroduceert zij noties als zuiverheid en zelfbeheersing. Zij beschouwt de drie-eenheid als een liefdesrelatie tussen die drie goddelijke personen. De mens kan daar door gebed aan deelnemen.

Gavin D’Costa, Kenia (1958), rooms-katholiek, werkzaam als hoogleraar katholieke theologie aan de Universiteit van Bristol, Groot-Brittannië. Denker over religieuze pluraliteit. Pleit voor rooms-katholiek zelfvertrouwen. Gelovigen moeten de waarheden van de eigen traditie niet te snel opofferen in de interreligieuze dialoog.

Alister McGrath, Ierland (1953), anglicaans priester en hoogleraar ‘religie en wetenschap’ aan de Universiteit van Oxford. Protestants opgevoed, maar is in zijn jonge jaren overtuigd atheïst. Tijdens zijn studie scheikunde verandert hij van overtuiging door contact met gelovige wetenschappers. Doctoreert zowel in de natuurwetenschappen als in de theologie. Hij krijgt vooral bekendheid door zijn verdediging van het christelijk geloof en door zijn denken over de verhouding tussen geloof en wetenschap. Het verlichtingsatheïsme is in zijn ogen achterhaald.

John Milbank, Groot-Brittannië (1952), anglicaan, onderzoekshoogleraar Universiteit van Nottingham. Spraakmakend theoloog binnen de beweging die bekend staat onder de naam Radical Orthodoxy. De beweging wil een alternatief bieden voor moderne liberale overtuigingen en andere vormen van ontspoord westers denken. Correctie is te verwachten van pure christelijke theologie.

Janet Soskice, Canada (1951), werkzaam als hoogleraar wijsgerige theologie aan de universiteit van Cambridge. Rooms-katholiek, anglicaans van thuis uit. Werd op het spoor van de theologie en godsdienstwijsbegeerte gezet door een religieuze ervaring op haar 21-ste. Is gespecialiseerd in de wijsbegeerte van de religieuze taal en poogt het geloof in woorden van deze tijd uit te leggen. Zij geldt als een van de belangrijkste theologen, vooral door haar bijdrage aan congressen.

Rowan Williams, Groot-Brittannië (1950), anglicaan, voormalig aartsbisschop van Canterbury. Had een academische loopbaan, die hij in 1991 verruilde voor een kerkelijke. Als aartsbisschop liet hij zich uit over kwesties als kerk en homoseksualiteit. Hij treedt in dialoog met de islam. Na de aanslagen van 11 september 2001 publiceerde hij een boekje waarin hij poogt de daders van de aanslagen te begrijpen.

Johannes Zizioulas, Griekenland (1931), oosters-orthodox, metropoliet van Pergamon en hoogleraar theologie in Thessaloniki. Gespecialiseerd in oecumene en theologie van de kerk als gemeenschap rond de eucharistie. Hij bekritiseert de westerse theologie die in zijn ogen de traditie van de drie-eenheid marginaliseert. Zijn theologie ademt de sfeer van de Griekse kerkvaders uit de eerste eeuwen van het christendom.

Bron: Toptheologen, The Next Generation / Nederlands Dagblad

[/box]